Szuwar Warszawski – ambitny projekt środowiskowy w stolicy

W latach 2020-2023 Warszawa zrealizowała środowiskowy projekt unijny pod nazwą Ochrona zagrożonych gatunków związanych z siedliskami wodnymi na terenie Warszawy. Głównym celem działań znanych pod roboczą nazwą Szuwar Warszawski była poprawa warunków bytowych i ochrona zagrożonych gatunków zwierząt i siedlisk związanych ze zbiornikami oraz ciekami wodnymi na terenie m.st. Warszawy.

Szuwar Warszawski – szczegóły projektu

Unikatowość projektu polegała na jego lokalizacji w terenie zurbanizowanym i bardzo szerokim obszarze działania – 290 ha. Po realizacji okazało się, iż oddziaływanie miało znacznie większy zasięg, bo sięgający prawie 330 ha.

Projekt był realizowany w ramach umowy o dofinansowanie ze środków funduszu pomocowego Unii Europejskiej w wysokości 4,9 mln zł, a jego całkowita wartość wyniosła 8,5 mln zł.

Działania realizowane przez Zarząd Zieleni m.st. Warszawy obejmowały kilka dzielnic: Wilanów, Ursynów, Mokotów, Śródmieście, Żoliborz, Bielany, Wawer, Pragę-Południe i Pragę-Północ, w tym obszar Natura 2000 Dolina Środkowej Wisły (obszar specjalnej ochrony ptaków – Dyrektywa ptasia). Na tym odcinku Wisła tworzy liczne wyspy, wielkie piaszczyste łachy, które są siedliskiem wielu gatunków mew, rybitw i sieweczek. Brzegi rzeki, wraz z terasą zalewową, porastają zarośla wikliny oraz łąki i pastwiska. W Dolinie Środkowej Wisły gniazduje około 50 gatunków ptaków wodno-błotnych, w tym co najmniej 23 ważne w skali europejskiej.

Objęte szczególną ochroną w omawianym projekcie były: rybitwa czarna (Chlidonias niger), bączek (Ixobrychus minutus), zimorodek (Alcedo atthis), bielik (Haliaeetus albicilla), dzięcioł średni (Dendrocopos medius), nurogęś (Mergus merganser), sieweczka rzeczna (Charadrius dubius) i rybitwa białoczelna (Sterna albifrons). Należy wymienić także płazy objęte działaniami: kumak nizinny (Bombina bombina), traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), ropucha zielona (Bufotes viridis), żaba trawna (Rana temporaria) i żaba wodna (Pelophylax esculentus).

Kumak nizinny, zdj. H. Mateuszczyk

Zestawienie podjętych inicjatyw: Las Kabacki i Kanał Sobieski

W trakcie realizacji projektu przeprowadzono szereg działań mających na celu czynną ochronę i poprawę warunków bytowych populacji rzadkich i chronionych w kraju gatunków zwierząt, w tym poprawę warunków wodno-błotnych oraz stanu zachowania cennych zbiorowisk roślinnych. Projekt obejmował różne działania z zakresu budownictwa oraz habitatowe. Wykonane zostały inwentaryzacje, badania, opinie, uzgodnienia i ekspertyzy, m.in. przyrodnicze i konserwatorskie, oraz pomiary hydrologiczne. Uzyskano niezbędne zgody i pozwolenia.

Jednym z założeń projektu była poprawa adekwatności retencyjnych wybranych terenów. W tym celu zbudowano zastawki na rowach melioracyjnych w Lesie Kabackim i zaadaptowano zastawki na Kanale Sobieskiego.

Las Kabacki jest jednym z cenniejszych zbiorowisk roślinnych i siedlisk zwierząt na terenie Warszawy oraz największym rezerwatem przyrody w województwie mazowieckim. Istotnym zagrożeniem dla tego terenu jest jego osuszanie, będące wynikiem działania gęstej sieci rowów odwadniających. W Planie ochrony dla rezerwatu przyrody Lasu Kabackiego im. S. Starzyńskiego z 2016 r. zalecono wybudowanie drewnianych zastawek na rowach melioracyjnych. Zastawki, poprzez spiętrzanie wody płynącej rowami melioracyjnymi, powstrzymują osuszanie terenu i odpływ wody z rezerwatu.

Te niewielkie i nieskomplikowane technicznie budowle pomagają utrzymać odpowiedni poziom wody w istniejących zbiornikach. Dzięki temu wspierają cenne zbiorowiska roślinne: łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe, starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami Nympheion, Potamion, łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe, grąd subkontynentalny oraz populacje zwierząt, głównie płazów, gadów i ptaków.

Adaptacja budowli piętrzącej na Kanale Sobieskiego miała na celu utrzymywanie adekwatnego stanu wody w rezerwacie przyrody Morysin i Jeziorze Wilanowskim. Plan ochrony rezerwatu obejmuje regulację piętrzenia, tzn. utrzymanie rzędnych poziomu piętrzenia, czego efektem jest zapewnienie stałego przepływu wody w Kanale Sobieskiego oraz zatrzymanie nadmiernego odpływu wód z rezerwatu, ale też niedopuszczenie do długookresowego zalewania okolicy.

W tym celu wykonano adaptację istniejącej zastawki na Kanale Sobieskiego, która nie spełniała swojej funkcji – wymieniono zniszczone elementy i wykonano nową barierę z furtką, która zapobiega nielegalnemu korzystaniu z zastawki, kładki i przejścia na teren rezerwatu poza wyznaczonymi szlakami. Poprawiono zatem jakość obsługi urządzenia oraz utrudniono dostęp do budowli osobom postronnym, co pozwoliło jednocześnie na poprawę stosunków wodnych i ograniczenie antropopresji.

Stawy Brustmana, zdj. P. Zakrzewski

Renaturyzacje stref brzegowych

Spektakularną zmianą dla mieszkańców, widoczną w krajobrazie miasta, były renaturyzacje stref brzegowych Stawów Brustmana, Glinianek Włościańskich przy ul. Tołwińskiego i zabytkowego Kanału Piaseczyńskiego na Osi Stanisławowskiej (XVIII-wiecznego założenia urbanistycznego, dziś częściowo zatartego w przestrzeni miasta, jednak najbardziej czytelnego dzięki kierunkowi wyznaczonemu przez kanał). Tu kluczowa była interdyscyplinarna kooperacja ze służbami konserwatorskimi.

W ramach prac przebudowane zostały sztuczne umocnienia brzegowe wykonane głównie z betonu i PCV. Sztuczne materiały zostały zastąpione przez umocnienia naturalne, czyli m.in. narzut kamienny czy wegetacyjne maty, palety i kiszki kokosowe. Tam, gdzie było to możliwe, złagodzono nachylenie brzegów oraz utworzono wypłycenia dna przy brzegach zbiornika, co ułatwia zwierzętom – szczególnie tym mniejszym – dostęp do wody. Skarpy i najbliższe otoczenie zbiorników obsadzone zostały roślinnością rodzimą.

Na Kanale Piaseczyńskim zamontowana została platforma w formie wegetacyjnej wyspy pływającej. Porośnięta jest ona rodzimą roślinnością szuwarową i zakotwiczona w dnie kanału dzięki obciążnika. Platforma została zamontowana w 2020 r. i stale korzystają z niej liczne zwierzęta. Stanowi ostoję dla lokalnej dzikiej fauny, głównie płazów i ptaków, w tym nurogęsi, które przeprowadzają wiosną wędrówki z młodymi przez Kanał Piaseczyński, prowadząc je z pobliskich Łazienek Królewskich, przez Kanał i Port Czerniakowski do Wisły.

W zbiornikach wodnych Moczydło I i Moczydło II na Ursynowie oraz zbiornikach przy Trasie Siekierkowskiej, które stanowią układ odwadniający drogi szybkiego ruchu, złagodzono nachylenia dna wzdłuż linii brzegowej i zlikwidowano część umocnień na rzecz naturalnej strefy roślinności przybrzeżnej. Rośliny stanowić będą zarówno schronienie, jak i bazę pokarmową dla zwierząt.

Dodatkowo powstała kładka przy Moczydle I, wyniesiona na legarach ponad poziom gruntu, więc płazy mogą pod nią przechodzić bez ryzyka zdeptania przez spacerowiczów, co jest elementem zapobiegania skutkom antropopresji.

Przy zbiorniku wodnym Moczydło II wykonano wypłycenie w gruncie, które okresowo zapełnia się wodą i stanowi bezpieczne miejsce ze spokojną, płytką wodą, sprzyjającą rozrodowi płazów. Elementy habitatowe na brzegach zbiorników przy Trasie Siekierkowskiej wykonano z kamieni i drewna, natomiast wyspy pływające obsadzone są roślinnością szuwarową i stanowią dogodne siedlisko do odpoczynku dla ptaków i płazów, a choćby do gniazdowania.

Dzięki tym działaniom poprawione zostały warunki siedliskowe dla dzikich zwierząt, usunięto bariery na granicy woda-ląd, ułatwiono dostęp do wody oraz przygotowano miejsca, w których mogą znaleźć schronienie i się rozmnażać, co jest szczególnie ważne w przypadku gatunków chronionych.

Wyspa na Kanale Piaseczyńskim, zdj. K. Babicki

Ochrona czynna lokalnych gatunków

Działania mające na celu ochronę czynną wybranych gatunków polegały na zabezpieczaniu istniejących i tworzeniu nowych miejsc lęgowych, np. platform dla rybitwy czarnej i bielika, poprawie dostępu do wody dla zwierząt związanych ze środowiskiem wodnym, np. renaturyzacja strefy brzegowej czy wykup gruntów w okolicy zbiornika Moczydło II. Na Ursynowie w otulinie rezerwatu przyrody Las Kabacki znajdują się tereny cenne dla rozrodu zagrożonych gatunków zwierząt, szczególnie płazów.

Aby móc skutecznie chronić te siedliska, wskazane jest ujednolicenie własności gruntów. Pozwala to prowadzić spójne działania ochronne i zapobiega powstaniu infrastruktury, która mogłaby zaszkodzić zwierzętom, np. barier fizycznych w postaci ogrodzeń. W celu realizacji tego zadania przeprowadzono z pomocą rzeczoznawcy wycenę gruntów, po czym przystąpiono do rozmów z właścicielami działek na temat wykupu.

Ostatecznie w 2022 r. udało się pozyskać obszar położony dokładnie pomiędzy dwoma działkami należącymi już do Miasta. Dzięki temu scalono własnościowo teren przy zbiorniku i kontynuowano rozpoczęte w ramach projektu prace renaturyzacyjne, a także działania ochronne dotyczące siedliska wodnego i bytujących na tym terenie płazów i innych zwierząt.

Odkrzaczanie muraw i piaszczystych brzegów w celu ochrony sieweczki rzecznej zostało wykonane poprzez jednorazowe usunięcie drzew oraz ich podrostu z wykarczowaniem i usunięciem biomasy. Sieweczka rzeczna gniazduje na ziemi, na piaszczystych i żwirowych terenach z małą ilością roślinności, najchętniej na odsłoniętych fragmentach brzegów rzeki, bądź na piaszczystych wyspach. W Warszawie jest coraz mniej stanowisk spełniających te warunki.

W celu ochrony stanowisk lęgowych sieweczek wykonano odkrzaczanie obszaru plaży, piaszczystych odsypisk przybrzeżnych w międzywalu Wisły w obszarze Natura 2000 na terenie dzielnicy Wilanów. Działanie to wspiera ochronę istniejących stanowisk dogodnych do gniazdowania sieweczki rzecznej poprzez utrzymanie na ich obszarze tylko niskiej roślinności oraz odpowiada na zagrożenia wymienione w planie ochrony obszaru Natura 2000 Dolina Środkowej Wisły z 2016 r.

Międzywale Wisły w Warszawie jest miejscem występowania i lęgów bielika. W celu ochrony gatunkowej tych ptaków zamontowana została w 2020 r. platforma lęgowa o średnicy ok. 1 m. Wykonano ją z drewnianych elementów i gałęzi, umieszczono na wysokim drzewie w lesie łęgowym na terenie dzielnicy Wawer, na wysokości dogodnych dla bielika 12 m. Dzięki temu zwiększono możliwość gniazdowania ptaków na tym terenie.

Stawy Brustmana, zdj. Zarząd Zieleni m.st. Warszawy

Działania przeciw gatunkom inwazyjnym

Innym działaniem mającym na celu ochronę wybranych gatunków związanych z siedliskami wodnymi jest usuwanie obcych gatunków inwazyjnych, zarówno fauny, jak i flory, odłów ryb i eliminacja rdestowców i klona jesionolistnego.

W zbiorniku wodnym Moczydło II na Ursynowie dwukrotnie realizowany był odłów ryb. Wyłowione dzięki elektropołowu osobniki zostały zinwentaryzowane, zmierzone i zważone. Przedstawiciele gatunków rodzimych wypuszczono do wody, natomiast osobniki gatunków obcych zostały humanitarnie uśmiercone i przekazane do warszawskiego ZOO na pokarm dla zwierząt. Obce gatunki były odławiane także podczas realizacji prac renaturyzacyjnych.

Inwazyjne gatunki zwierząt stanowią konkurencję dla rodzimych pod względem zasobów, takich jak pożywienie, miejsce do życia i rozrodu, a często wskutek drapieżnictwa dziesiątkują rodzimą faunę. Odłów obcych gatunków ryb wspiera też ochronę płazów, ograniczając liczbę drapieżników, szczególnie w okresie rozrodczym, gdy większość płazów jest ściśle związana ze środowiskiem wodnym.

W części zadania dotyczącej obcych gatunków inwazyjnych flory usuwane były głównie rdestowce oraz klony jesionolistne. Pracami został objęty obszar międzywala Wisły na terenie dzielnic Praga-Północ, Praga-Południe oraz Mokotów, a także fragment skarpy Kanału Piaseczyńskiego na Śródmieściu. Rdestowce koszono i utylizowano przez dwa lata, osiem razy w roku.

Trzykrotnie na przestrzeni dwóch lat usuwany był selektywnie podrost klonu jesionolistnego wraz z podrostem innych występujących na terenie prac gatunków obcych, takich jak robinia akacjowa i orzech włoski, przy czym omijane i pozostawiane były okazy roślin rodzimych. Jednokrotnie wykonany został zabieg obrączkowania, czyli usunięcia pierścienia tkanek z pnia klonów jesionolistnych na terenie Pragi-Północ i Pragi-Południe. Zabieg ten skutkuje osłabieniem drzew i doprowadza do ich powolnego zamarcia, a następnie naturalnego rozkładu. Metoda ta jest innowacyjna w skali kraju.

Obce gatunki flory niszczą cenne zbiorowiska naturalne, zabierając miejsce, a przy tym negatywnie zmieniając siedliska zwierząt. Usuwanie inwazyjnych gatunków flory pozwala odzyskać przestrzeń dla gatunków rodzimych, takich jak np. wierzby i topole, które stanowią podstawę łęgów warszawskich.

Inicjatywa warszawska dobrym przykładem

Wdrożenie projektu przyczyniło się do realizacji zapisów kluczowego dokumentu Strategia #Warszawa2030, wyznaczającego kierunek rozwoju miasta. Jedną z wizji definiujących Warszawę jest Przyjazne miejsce, według której stolica to m.in. przestrzeń umiejętnie łącząca środowisko miejskie z przyrodniczym. Ponadto jednym z celów strategii jest Funkcjonalna przestrzeń, zgodnie z którą mieszkańcy żyją w czystym środowisku przyrodniczym.

Oba te zagadnienia mają odzwierciedlenie w projekcie. Jego realizacja przyczyniła się do polepszenia kondycji stanu przyrodniczego oraz poprawy jakości terenów zieleni Warszawy, jak również do zwiększenia bioróżnorodności, retencji, detencji i powierzchni biologicznie czynnej, a zatem do zmniejszenia efektu miejskiej wyspy ciepła. Dzięki warsztatom prowadzonym podczas realizacji projektu oraz filmom go promującym zwiększono wiedzę mieszkańców na temat dziedzictwa przyrodniczego, m.in. Doliny Wisły, jednocześnie popularyzowane były postawy proekologiczne.

Projekt realizowano zarówno na terenach o charakterze dzikim, jak rezerwaty przyrody czy międzywale Wisły, jak i na stawach na niewielkich terenach zieleni pomiędzy osiedlami mieszkalnymi. Projekt godził wymagania środowiska przyrodniczego z funkcjonowaniem w mieście, istotnie wpływając na krajobraz okolicy.

Projekt zrealizowany przez Zarząd Zieleni m.st Warszawy jest zwycięzcą w kategorii zielono-błękitna infrastruktura konkursu Eco-miasto, organizowanym przez UNEP/GRID-Warszawa i Ambasadę Francji w Polsce. Zauważono konsekwentne docenianie kluczowej roli naturalnych ekosystemów w budowaniu błękitno-zielonej infrastruktury miast i podejmowanie inicjatyw na rzecz ich utrzymania, poprawy stanu i odtwarzania.

Artykuł przygotowała Olga Rosłoń-Skalińska, zastępczyni Dyrektorki ds. Inwestycji i Rozwoju w Zarządzie Zieleni m.st. Warszawy