Które emocje mogą wpływać na działania na rzecz klimatu? – relacja z badań

Czy wywoływanie specyficznych emocji rzeczywiście może zmotywować ludzi do poświęceń na rzecz klimatu? Czy emocje klimatyczne mają wpływ na wybory ludzi w Polsce? Czy edukatorzy, aktywiści lub ustawodawcy mogą wykorzystywać emocjonalne komunikaty do wpływania na zachowania ludzi? Złość, nadzieja, entuzjazm, smutek, a może lęk klimatyczny – które z nich mają największy wpływ na nasze zachowanie? O badaniach na ten temat prowadzonych przez polskich naukowców pisze dla Was Dominika Zaremba, doktorantka z Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego.

Ilustracja 1: Autorka tekstu, Dominika Zaremba, przy swoim plakacie konferencyjnym (Zaremba i in., 2024).

Wielu badaczy uważa, iż emocje wpływają na działania na rzecz klimatu, takie jak oszczędzanie energii czy poparcie dla konkretnych polityków. Większość badań w dziedzinie psychologii zmiany klimatu ma jednak charakter korelacyjny, co oznacza, iż wskazują one jedynie na współwystępowanie badanych zjawisk, bez potwierdzenia ich bezpośredniego związku przyczynowo-skutkowego. Dodatkowo naukowcy opierają się głównie na deklaracjach uczestników, a nie na obserwacji ich rzeczywistych zachowań. Monitorowanie zachowań ludzi, by sprawdzić, czy działają pro-klimatycznie, rzeczywiście wydaje się trudnym zadaniem. W efekcie wpływ emocji na konkretne działania pro-klimatyczne pozostaje niejasny.

Ślepa uliczka

Zespół badaczy z Instytutu Nenckiego PAN, Norweskiego Uniwersytetu Nauki i Technologii NTNU oraz Uniwersytetu SWPS postanowił zweryfikować dotychczasowe wnioski z badań, stosując bardziej rygorystyczne podejście badawcze. W szczególności zdecydowaliśmy się na prerejestrację badania, czyli publikację hipotez badawczych oraz planu zbierania i analizy danych przed przystąpieniem do realizacji eksperymentu. Zależało nam również na odpowiednio dużej, reprezentatywnej próbie badawczej, aby wnioski mogły odnosić się do całej populacji. “Tego typu działania pozwalają uniknąć różnego rodzaju nadużyć metodologicznych, a więc zwiększają przejrzystość i wiarygodność wyników naukowych.” – podkreśliła dr Małgorzata Wierzba.

Do udziału w badaniu zrekrutowaliśmy ponad 2000 osób z Polski i Norwegii. W trakcie eksperymentu wywoływaliśmy u uczestników emocje, prosząc ich o przeczytanie krótkich, poruszających historii. Teksty pochodziły z opracowanej przez nas wystandaryzowanej bazy Emocjonalnych Historii Klimatycznych (Emotional Climate Change Stories, ECCS, Zaremba i in.,2024.). Historie te oparte zostały o rzeczywiste doświadczenia uczestników naszych badań (więcej o tym, jak zebraliśmy te doświadczenia, można przeczytać w naszym wcześniejszym artykule).

Gdy uczestnicy byli już “nasyceni” emocjami, oferowaliśmy im możliwość wykonania serii prostych, ale monotonnych zadań. Za każde rzetelnie wykonane zadanie przekazywaliśmy określoną kwotę na rzecz organizacji działającej na rzecz klimatu. Dzięki temu mogliśmy określić, ile czasu i wysiłku poświęciła osoba, u której wywoływaliśmy konkretną emocję. Dodatkowo, na koniec badania uczestnicy mieli możliwość przekazania części swojego wynagrodzenia za udział w badaniu na rzecz organizacji pro-klimatycznej. Dzięki temu mogliśmy określić, ile pieniędzy była skłonna poświęcić osoba odczuwająca daną emocję.

Ku naszemu zaskoczeniu uczestnicy wykazywali podobną gotowość do poświęceń, niezależnie od tego, czy czytali historię wywołujące emocje czy były to historie neutralne.

„To, iż nie znaleźliśmy dowodów na to, iż krótkotrwałe wywoływanie emocji wpływa na decyzje pro-klimatyczne, nie przekreśla całej linii badań” — skomentował prof. Marchewka. „W kolejnych etapach udoskonaliliśmy naszą metodologię badań, wprowadzając jeszcze bardziej precyzyjne zadanie oraz wykorzystując metodę funkcjonalnego obrazowania aktywności mózgu (ang. functional resonance imaging, fMRI). Jako neurobiolodzy bardzo często wykorzystujemy do badań skaner rezonansu magnetycznego aby zrozumieć neuronalne podłoże ludzkiego zachowania.”

Ilustracja 2: Naukowcy z grupy Climate Change Emotions w gabinecie do badań fMRI. Źródło: Źródło: Climate Change Emotions.

Decyzje pro-klimatyczne w mózgu

W badaniu z użyciem metody fMRI, o których wspomniał prof. Marchewka, analizowaliśmy aktywność mózgu podczas podejmowania decyzji pro-klimatycznych. Zebraliśmy dane kwestionariuszowe, z zadań behawioralnych i neuroobrazowe w grupie 160 uczestników.

Nasze zadanie mierzyło reakcje emocjonalne na historie klimatyczne oraz decyzje związane z emisją dwutlenku węgla (CO₂₎. Aby ocenić decyzje, zastosowaliśmy Zadanie Emisji Węglowych (Carbon Emission Task, CET), opracowane przez Sebastiana Bergera i Annikę Wyss, badaczy z University of Bern, w Szwajcarii (Berger i Wyss, 2021). Nasi uczestnicy dokonywali serii wyborów pomiędzy dwoma opcjami — zmniejszeniem emisji CO₂ lub przyjęciem finansowej nagrody. Choć zadanie było proste, ponieważ do wyboru były tylko dwie opcje, to decyzje były trudne, ponieważ zarówno liczba kilogramów CO₂, jak i wysokość nagrody finansowej zmieniały się z każdym wyborem.

Można się domyślić, iż wybór między zredukowaniem emisji o 50 kg CO₂ a otrzymaniem 10 złotych jest stosunkowo łatwy; dla większości osób 10 złotych nie ma dużej wartości, gdy na szali leży emisja CO₂ odpowiadająca przejechaniu 250 km autem. Większy dylemat pojawia się, gdy wybór dotyczy mniejszych emisji, a nagroda finansowa jest bardziej atrakcyjna. Wysokość emisji CO₂ i wysokość bonusu finansowego miały rzeczywisty, liniowy wpływ na gotowość do podejmowania pro-klimatycznych decyzji. Na poziomie aktywności mózgu zaobserwowaliśmy istotne różnice w trakcie podejmowania decyzji pro-klimatycznych – patrz obrazek poniżej.

Ilustracja 3: Wyniki obserwacji przeprowadzonych podczas eksperymentu w projekcie Climate Change Emotions. Gdy badany decydował się poświęcić swój bonus na rzecz redukcji CO₂: obserwowalna była zwiększona aktywność w trzech obszarach związanych ze złożonymi funkcjami poznawczymi – (1) w skrzyżowaniu skroniowo-ciemieniowym (temporo-parietal junction, TPJ), gdzie obserwuje się aktywność podczas podejmowania decyzji moralnych⁵, (2) w przednim zakręcie obręczy (anterior cingulate cortex, ACC) który aktywuje się w zadaniach wymagających regulacji emocji i rozwiązywania wewnętrznych konfliktów, oraz (3) w środkowym zakręcie czołowym (middle frontal gyrus, MFG), który wiązany jest między innymi z kontrolą wykonawczą⁴, oraz (4) w korze potylicznej (wzrokowej). Źródło: Climate Change Emotions.

Wstępne wyniki z wykorzystaniem rezonansu magnetycznego pokazały spójny z wcześniejszymi badaniami obraz: krótkotrwałe emocje indukowane historiami nie miały wpływu na wybory uczestników ani na aktywność mózgu. Nie zaobserwowaliśmy różnic w liczbie pro-klimatycznych wyborów między osobami, u których wzbudzano złość, nadzieję, albo utrzymywano neutralny stan emocjonalny.

W wielu wcześniejszych badaniach, w których znajdowano wpływ emocji na zachowanie, działania były mierzone deklaratywnie, na przykład dzięki pytań: „Czy będziesz mniej latał samolotem? Czy jesteś gotowa jeść mniej mięsa?”. W przeciwieństwie do tych badań, decyzje dotyczące emisji CO₂ i bonusu finansowego w naszym badaniu nie były hipotetyczne. Uczestnicy faktycznie otrzymywali dodatkowe pieniądze lub niszczyli certyfikaty emisji CO₂ (co skutkowało zmniejszeniem liczby uprawnień do emisji na rynku europejskim). To sprawia, iż nasze wyniki można potencjalnie przełożyć na rzeczywiste, codzienne decyzje. Otrzymane wyniki sugerują także iż prawdopodobnie chwilowo wywoływane emocje nie wystarczą, by zmienić na trwałe zachowanie.

Czy trwała modyfikacja emocji klimatycznych zaskutkuje zmianą zachowania?

Aktualne wyniki sugerują iż krótkotrwałe wywoływanie emocji nie modyfikuje zachowań pro-ekologicznych jakie mierzyliśmy.

Nie wyklucza to jednak związku długoterminowej relacji emocjonalnej ze zmianą klimatu i zachowaniami pro-klimatycznymi. Tak jak jedno przykre słowo nie musi oznaczać końca przyjaźni, tak samo jednorazowe poczucie złości klimatycznej nie musi prowadzić do głośnego protestu na czele strajku klimatycznego. Natomiast podparta wieloma doświadczeniami, wiedzą i wartościami długotrwała złość może skutecznie motywować do udziału w takich działaniach.

Dzięki wykorzystaniu Inwentarza Emocji Klimatycznych (Marczak i in., 2023, opisanego również w poprzednim artykule) mogliśmy zmierzyć długotrwałe nastawienie emocjonalne wobec zmiany klimatu. Użyliśmy go przy okazji badania w rezonansie – osoby określiły nasilenie swoich emocji klimatycznych przed wejściem do skanera, zanim zapoznały się z jakimikolwiek historiami klimatycznymi. Wyniki są niezwykle obiecujące — zaobserwowaliśmy istotne korelacje między odczuwaniem długotrwałego smutku, złości i poczucia winy a liczbą decyzji pro-klimatycznych.

Ilustracja 4: Związek emocji z zachowaniem na rzecz klimatu. Źródło: Climate Change Emotions.

Wnioski i dalsze kierunki badań

Nasze badania pokazują, iż emocje mogą odgrywać znaczącą rolę w działaniach pro-klimatycznych, ale ich wpływ jest bardziej złożony, niż pierwotnie zakładano. Okazuje się, iż krótkotrwałe (chwilowe) emocje, choć mogą być intensywne, nie mają tak silnego oddziaływania na decyzje proklimatyczne, jak emocje długotrwałe, które uczestnicy noszą w sobie na co dzień. Zjawiska takie jak smutek, złość czy poczucie winy, utrzymujące się w czasie, mogą skutecznie mobilizować jednostki do działania na rzecz klimatu, choćby w obliczu osobistych trudności.

Te wyniki otwierają nową drogę do bardziej zaawansowanych badań nad mechanizmami, które leżą u podstaw emocji klimatycznych, oraz ich długofalowym wpływem na zachowania proklimatyczne. W przyszłości badania te mogą potencjalnie stać się fundamentem dla opracowania efektywnych interwencji, które nie tylko wpłyną na zmianę indywidualnych postaw, ale także przyczynią się do szeroko zakrojonych działań na rzecz ochrony naszej planety.

Więcej informacji na temat wyników badań zespołu oraz kolejnych inicjatywach można odnaleźć na stronie https://climate-change-emotions.org/pl/

Badania zespołu finansowane były ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego na lata 2014-2021 (grant GRIEG No. 2019/34/H/HS6/00677). Aktualne działania popularyzatorskie i szkoleniowe są kontynuowane w ramach Inicjatywy Dwustronnej Science and Society finansowanej ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz Mechanizmu Finansowego EOG na lata 2014-2021 (grant nr 2024/43/7/HS6/00002).