Klimat, przyroda i gospodarka rolna – dlaczego ochrona i odtwarzanie mokradeł są ważne

Zdjęcie: odtwarzanie mokradeł

Ochrona i odtwarzanie mokradeł w krajobrazie rolniczym to działania najważniejsze ze względu na klimat i zachowanie różnorodności biologicznej. Przynoszą w tych obszarach wiele korzyści, ale ich wdrażanie to bardzo duże wyzwanie. Głównie dlatego, iż brakuje nam wody – zarówno w przyrodzie, jak i w rolnictwie.

Społeczny rezerwat OTOP Zajki

W skali Polski przekształciliśmy ponad 85 proc. bagien. Do przesuszenia tych unikatowych ekosystemów doprowadziliśmy głównie ze względu na działalność rolniczą. Dziś problem pogłębia zmiana klimatu. Podobnie sytuacja wygląda w wielu krajach naszej części Europy, w tym na Litwie. Wspólne wyzwania i cele to powód, dla którego ważne jest podejmowanie przedsięwzięć ponad granicami. Takim był niewątpliwie projekt Increasing capacities of stakeholders for agriculturally used peatland restoration in the crossborder region of Lithuania and Poland (SavePeatLands), wdrożony w ostatnim roku przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP) i litewską Fundację Odbudowy i Ochrony Torfowisk (Pelkių atkūrimo ir apsaugos fondas) w ramach programu Interreg VI-A Litwa-Polska.

W dobie suszy degradacja mokradeł postępuje w zatrważającym tempie. Ma to negatywny wpływ na klimat i przyczynia się do uszczuplania różnorodności biologicznej. Tracimy w ten sposób bardzo rzadkie gatunki, wyspecjalizowane do życia w specyficznych warunkach wysokiego uwodnienia siedlisk. Przykładem jest wodniczka Acrocephalus paludicola – jedyny globalnie zagrożony gatunek ptaka wróblowego w kontynentalnej Europie. To dla jej ochrony powołano społeczny rezerwat OTOP Zajki.

Na położonym w sąsiedztwie Zajek, tuż przy granicy Biebrzańskiego Parku Narodowego, rozległym kompleksie mokradeł OTOP już od niemal 30 lat użytkuje bagienne łąki w reżimie sprzyjającym populacji lęgowej tego gatunku. w tej chwili największym problemem i jednocześnie zagrożeniem dla przyrody rezerwatu jest niedobór wody. Wynika on – z jednej strony – z niewystarczających opadów (w szczególności braku pokrywy śnieżnej w zimie), z drugiej zaś – z zaburzeń, jakim poddany został system hydrologiczny zlewni rzeki Narew: intensyfikacja działalności rolniczej, wzrost powierzchni poddanych uszczelnieniu czy wreszcie sama regulacja rzeki.

Dzięki szczegółowej analizie hydrologicznej wiemy, iż aby uzyskać warunki wodne optymalne dla celów ochrony społecznego rezerwatu Zajki, nie wystarczą działania w obrębie gruntów należących do OTOP-u ani choćby w ich sąsiedztwie. To jednocześnie niepokojąca, ale kluczowa wiadomość, która mocno ukierunkowuje przyszłe działania – samo towarzystwo może tylko w niewielkim stopniu wpłynąć na poprawę warunków uwodnienia swoich gruntów. Potrzebne są przede wszystkim trudne do wdrożenia, systemowe rozwiązania, które dotyczyć będą całego systemu hydrologicznego w tym regionie i wpłyną na szeroko zakrojone działania renaturyzacyjne i retencję glebową w skali całej zlewni.

Więcej o rezerwacie i priorytetach jego ochrony: Koncepcja ochrony przyrody w społecznym rezerwacie OTOP Zajki

Odtwarzanie mokradeł a gospodarka rolna

Najważniejsi w całym procesie odbudowy mokradeł są rolnicy. jeżeli chcemy doprowadzić do istotnej zmiany, to na należących do nich gruntach musi być retencjonowana woda. Dziś, w związku z napędzanym politycznie konfliktem, większość rolników jest przekonana, iż zostanie zmuszona do działań na rzecz mokradeł, które są dla rentowności ich gospodarstw bardzo niekorzystne. Oba te założenia są błędne i wynikają z dezinformacji.

Unijne rozporządzenie o odbudowie zasobów przyrodniczych określa cel dotyczący areału torfowisk, które muszą zostać odbudowane (w tym ponownie nawodnione). Jednocześnie wyraźnie zaznacza, iż za jego osiągnięcie odpowiada państwo, a dla rolników i rolniczek wszelkie działania pozostają dobrowolne.

Dlaczego rolnicy i rolniczki powinni być żywo zainteresowani udziałem w tym procesie? Kryzys związany z niedoborem wody wpływa negatywnie nie tylko na przyrodę, ale i na rentowność ich działalności. Polski Instytut Ekonomiczny wyliczył, iż plony, które tracimy przeciętnie co roku w wyniku susz, mogą być warte choćby 6,5 mld zł! Jednocześnie wiemy, iż działania na rzecz zatrzymywania wody na łąkach i pastwiskach to świetny sposób adaptacji rolnictwa do niekorzystnych skutków zmiany klimatu.

O tym, jak można skutecznie wdrażać zwiększanie retencji wody w krajobrazie rolniczym, traktuje szczegółowo ekspertyza dr. Michała Korniluka: Ochrona przyrody w półnaturalnych ekosystemach zależnych od ekstensywnego użytkowania rolniczego a ponowne nawadnianie osuszonych torfowisk

W tej i innych publikacjach OTOP-u wskazujemy, iż ochronę i odbudowę torfowisk można pogodzić z działalnością rolniczą. Argumentów za tym, iż można współpracować na rzecz torfowisk, dostarczają wyniki przedsięwzięcia LIFE Marsh Meadows.

Polscy rolnicy i aktywiści podczas wizyty studyjnej w Białej Wace; zdj. Magdalena Gościniak

Dobry przykład z Litwy

Zaledwie 20 minut jazdy na południe od lotniska w Wilnie położony jest rozległy, niemal 900-hektarowy kompleks mokradeł, gdzie jeszcze 70 lat temu wydobywano torf. W XXI w. mokradła Białej Waki objęte zostały ochroną w ramach sieci Natura 2000 ze względu na występujące tu gatunki płazów i ptaków.

Kilka lat temu litewska organizacja Bałtyckie Forum Środowiskowe rozpoczęła tu przedsięwzięcie zwane LIFE Marsh Meadows, którego celem jest tworzenie i prezentowanie powiązań pomiędzy funkcjonującymi naturalnymi ekosystemami a korzyściami gospodarczymi dla społeczności lokalnych. Podjęto próbę ponownego nawodnienia i odtworzenia najcenniejszych ekosystemów torfowiskowych na naprawdę dużą skalę (650 ha). Jednocześnie dzięki współpracy z lokalnym rolnikiem wprowadzono ekstensywny wypas bydła szkockiego (rasy Highland) i koni rasy żmudzkiej. Takie użytkowanie sprzyja utrzymaniu otwartego charakteru siedlisk przyrodniczych, a razem z odpowiednim poziomem uwodnienia przyczynia się do poprawy sytuacji najcenniejszych gatunków roślin i zwierząt.

Stado bydła rasy Highland w Białej Wace; zdj. Magdalena Gościniak

Potrzebujemy więcej przykładów udanych wdrożeń. Potrzebujemy również efektywnych rozwiązań systemowych, w tym przede wszystkim wsparcia dla retencji glebowej w krajobrazie rolniczym. Rolnicy i rolniczki muszą być adekwatnie wynagradzani za nawadnianie gleb, a wysokość płatności za wysiłek z tym związany musi uwzględniać wartość dóbr publicznych. Bo czysta woda, różnorodność biologiczna, klimat i bezpieczeństwo żywnościowe to zasoby, z których korzystamy wszyscy!

Informacje projektowe

źródło: OTOP

Tytuł projektu: Increasing capacities of stakeholders for agriculturally used peatland restoration in the crossborder region of Lithuania and Poland (SavePeatLands)

Partnerzy: Fundacja na rzecz Odtwarzania i Ochrony Torfowisk (VšĮ Pelkių atkūrimo ir apsaugos fondas), Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków

Współfinansowanie: Unia Europejska w ramach programu współpracy Interreg VI-A Litwa-Polska, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku, Fundacja WWF Polska

Budżet całkowity przedsięwzięcia: 159 496,79 euro

Budżet EFRR (Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego): 127 597,43 euro

Całkowity budżet OTOP: 70 748,79 euro

Okres realizacji: 1 grudnia 2024 r. – 30 listopada 2025 r.

zdj. główne: Łukasz Mucha

Literatura:

Markiewicz J., Ogórek S. 2022. Gospodarcze koszty suszy dla polskiego rolnictwa, Working Paper, nr 3, Polski Instytut Ekonomiczny, Warszawa.

Rozporządzenie (UE) Parlamentu Europejskiego i Rady 2024/1991 w sprawie odbudowy zasobów przyrodniczych (Nature Restoration Regulation)