90 Lat starań o ochronę terenu osuwiska „Zwiezło” pod Chryszczatą

BIESZCZADY. W ostatnim dniu grudnia minionego roku, który był rokiem obchodów 100-lecia Lasów Państwowych, zarządzeniem Dyrektora RDOŚ w Rzeszowie utworzony został krajobrazowy rezerwat przyrody „Zwiezło w dolinie Olchowatego”, będący w istocie wielkim powiększeniem (prawie 250-krotnym) istniejącego od 1957 roku rezerwatu „Zwiezło” obejmującego dotąd 1,97 ha powierzchni lustra wody „Jeziorek Duszatyńskich”.

W nowej odsłonie rezerwat ma 484,26 hektary i obejmuje tereny leśne w górnej części zlewni potoku Olchowatego, stanowiące południowe stoki Mikitowej (877 m n.p.m.) i zbocza dawnego osuwiska na zachodnim ramieniu Chryszczatej (998 m n.p.m.). Ostatnia propozycja utworzenia rezerwatu przyrody „Dolina Olchowatego” wypłynęła ze strony Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie w ramach ogólnokrajowej inicjatywy PGL Lasów Państwowych „100 rezerwatów na 100-lecie Lasów Państwowych” i była którąś z kolei inicjatywą w 90-letnich staraniach o objęcie ochroną nie tylko samych jeziorek, ale także osuwiska. W dniu 17 czerwca 2024 r. przy udziale pracowników Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie oraz Nadleśnictwa Komańcza została przeprowadzona lustracja terenowa projektowanego rezerwatu, która potwierdziła zasadność objęcia ochroną całego terenu katastrofy geologicznej sprzed 118 lat. Potężne osuwisko określane mianem „Zwiezła” jest bowiem największym w polskich Karpatach pod względem ilości przemieszczonego materiału (ok. 12 mln m3 skał i ziemi) oraz drugim pod względem powierzchni (ok. 36 ha). Ustępuje tylko osuwisku w masywie Maślanej Góry k/Szymbarku z 1784 roku, ożywionemu powtórnie i powiększonemu w 1913 roku do 48 ha.

Przypomnijmy, iż po wiosennych roztopach i długotrwałych ulewnych deszczach, 13 kwietnia 1907 roku (w przeddzień rzymskokatolickiego Święta Wielkanocy) oderwał się „kawał” zachodniego ramienia góry Chryszczatej. Czynnikami sprzyjającymi było duże nachylenie warstw skalnych ku dolinie Olchowatego, jak również erozja denna i boczna cieków na stromiźnie zboczy. Obsuwające się masy ziemi i skał „zwiezły się” i z potężnym hukiem runęły na wiekowy Steciw Las, powalając go po drodze. O gwałtownej formie przemieszczenia świadczą wymiary niszy oraz obecność wyżłobionej rynny. Zwały rumowiska zatrzymane zostały dopiero w głębokim jarze potoku Olchowatego, gdzie przegrodziły go w kilku miejscach, tworząc naturalne zapory. Zagłębienia powyżej przegród niedługo wypełniła woda z dopływów spod kulminacji Chryszczatej i Mikitowej, dając początek trzem większym jeziorkom na trasie przepływu potoku. Utworzyło się też kilka małych oczek wodnych, rozrzuconych w zaklęsłościach terenu, które z czasem zanikły. Obszar ten okoliczna ludność określiła mianem Zwiezła (Zwezło).

Pierwsze działania w zakresie ochrony prawnej wielkiego osuwiska i walorów przyrodniczo-krajobrazowych źródliskowych terenów potoku Olchowatego (Olchowego) podjęto w latach 30. przed II wojną światową. Wtedy planowano objąć ochroną nie tylko całe ogromne osuwisko powstałe w 1907 r. z jego niszą, rynną, jęzorem i dwoma śródleśnymi „Jeziorkami Duszatyńskimi”, ale również lasy południowych stoków Mikitowej i zachodniego zbocza Chryszczatej z tzw. Steciw Lasem. W okresie międzywojennym miejsce katastrofy osuwiska i jeziorka cieszyły się dużą popularnością wśród letników i turystów. To z tego powodu około 1935 roku Polskie Towarzystwo Tatrzańskie O/Lwów wyznakowało z Komańczy przez Duszatyn i szczyt Chryszczatej (998 m n.p.m.) w kierunku Żebraka (812 m n.p.m.) pieszy (wtedy niebieski) szlak turystyczny, a w samym Duszatynie w budynku leśniczówki otwarto schronisko turystyczne. Właściciel terenu, Stanisław hr. Potocki z Rymanowa, odpowiadając na apel prof. Władysława Szafera, sugerującego objęcie tego terenu ochroną prawną, w rocznicę kataklizmu 13 kwietnia 1934 r., wyraził formalną zgodę. Informacja na ten temat zawarta została w Kwartalnym Biuletynie Informacyjnym Delegata Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego ds. Ochrony Przyrody, 1934, nr 7, s.7. Być może pierwszym posunięciem w tym zakresie była sprawa wydzielenia w 1937 roku, zlewiska potoku Olchowatego, dopływu Osławy, jako odrębnego rewiru gospodarki rybackiej1. Orzeczenie wojewody wydano na wniosek hrabiego Potockiego. Samodzielny obwód rybacki „Potok Olchowaty”, obejmował zlewisko od źródeł potoku po ujście do rzeki Osławy wraz z wszystkimi dopływami, odnogami, starymi korytami i innymi zbiornikami wodnymi posiadającymi stałą lub choćby okresową zdatność dla przepływu ryb połączeniami wodnymi z tym potokiem, w obrębie miejscowości i gromady Duszatyn, gmina Komańcza, powiat sanocki. Wobec tego, iż do obwodu rybackiego włączono m. in. działkę nr 1771/1 (WP), niebędącą własnością właściciela obwodu rybackiego, społeczeństwo Duszatyna, nie godząc się na to, zobowiązało zarząd gromady do złożenia odwołania do Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych w formie zaskarżenia orzeczenia wojewody. Rozwiązaniem było kolejne orzeczenie Wojewody Lwowskiego z 28 września 1938 r.2, korygujące granice obwodu, według którego zasięg obwodu rybackiego „Potok Olchowaty” obejmował potok Olchowaty (dopływ rzeki Osławy w dorzeczu Sanu) wraz z wszystkimi dopływami, starymi korytami i innymi zbiornikami wody, posiadającymi stałe lub choćby tylko okresowe, zdatne do przepływu ryb, połączenie z tym potokiem, w obrębie miejscowości i gromady Duszatyn, gminy Komańcza, od źródeł do bezspornej granicy gruntów dworskich i gromady Duszatyn t. j. granicy parcel wodnych l. k. 1777/2 (własność Stanisława Potockiego i tow.) i l. k. 1771 (własność gromady Duszatyn) według stanu w chwili wydania niniejszego orzeczenia. Część potoku „Olchowatego” od wyżej podanej granicy po ujście do rzeki Osławy pozostawał zatem przez cały czas częścią składową XVIII obwodu rybackiego rzeki San.

Nie wiadomo, czy w końcu doszło do powołania rezerwatu przed wybuchem wojny. Brak jest informacji o wydanym akcie jego ustanowienia. Rezerwat pod nazwą „Zwiezło” figurował jako faktycznie istniejący w spisie rezerwatów przyrody, sporządzonym na użytek władz Generalnego Gubernatorstwa w 1942 roku3. Już po wojnie brak zachowania aktu uznania rezerwatu „Zwiezło” był powodem wydania w styczniu 1957 roku nowego Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, dotyczącego ustanowienia (być może ponownego) tego rezerwatu przyrody o powierzchni 2,20 ha, z ochroną ścisłą – jak zapisano – „w celu zachowania ze względów naukowych i krajobrazowych dwu górskich jezior, powstałych przez znaczne osuwiska na zboczach góry Chryszczata, jak również lasu zatopionego przy ich powstaniu”. Rezerwat nie objął ochroną terenów katastrofy geologicznej źródliska potoku Olchowatego, co w środowisku leśników budziło uzasadniony niedosyt.

Jako młody leśnik Nadleśnictwa Komańcza zajmujący się między innymi zagadnieniami ochrony przyrody z upoważnienia nadleśniczego, w 1989 roku zostałem doradcą zespołu roboczego Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej w Przemyślu, przygotowującego propozycje nowych rezerwatów przyrody, do ujęcia w przygotowywanym do wydania dokumencie pod nazwą „Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza gmin. Gmina Komańcza.” BULiGL O/Przemyśl 1990. Wśród propozycji utworzenia w Gminie Komańcza kilku rezerwatów: Bukowica, Kamień nad Rzepedzią, Las jodłowy w Jaworniku, Przełom Osławy pod Mokrem, Szachty, Dolina potoku Izwór, ze swej strony zaproponowałem (na wniosek nadleśnictwa) poszerzenie powierzchni istniejącego rezerwatu „Zwiezło” do około 360 ha. Ostatecznie propozycję poszerzenia tego rezerwatu pod roboczą nazwą „Dolina Olchowatego”, w wydanym w 1990 roku w/w opracowaniu zapisano na jeszcze większej powierzchni wynoszącej 831,84 ha. Propozycja ustalonego w 1990 roku poszerzenia rezerwatu przyrody, ale pod nieco zmienioną jego nazwą jako „Dolina potoku Olchowatego” pojawiła się w 1995 roku w opracowaniu zleconym do wykonania przez BULiGL O/Przemyśl, dotyczącym projektowanej sieci nowych rezerwatów przyrody. Dla rezerwatu „Zwiezło” o pow. 2,20 ha w niezmienionym kształcie na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, opracowano plan ochrony rezerwatu na okres 20 lat (1998-2017). W 2000 roku została opracowana przez Zarząd Zespołu Karpackich Parków Krajobrazowych w Krośnie dokumentacja do utworzenia rezerwatu przyrody w formie z 1990 roku. Pismem Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego z dnia 19 kwietnia 2000 roku Podkarpacki Konserwator Przyrody, wnioskował wstrzymanie wszelkich planowanych prac leśnych na terenie projektowanego rezerwatu, oprócz niezbędnych cięć sanitarnych i służących bezpieczeństwu powszechnemu. Do sprawy poszerzenia rezerwatu nadleśnictwo wróciło przed wykonaniem planu urządzenia lasu (operatu) na lata 2006-2015. Wtedy wraz z poszerzeniem rezerwatu z inicjatywy leśnika Edwarda Orłowskiego, zaproponowano jego szerszą nazwę z nadaniem imienia jako „Zwiezło im. prof. Wiktora Schramma”. Ten pochodzący z pobliskiej Olchowej naukowiec na Wydziale Leśnym UAM w Poznaniu, był wykładowcą dla wielu pokoleń leśników. Po I wojnie światowej zajął się badaniem terenu osuwiska i jeziorek, a szczególnie pomiarem i opisem skali kataklizmu jego zasięgu i skutków dla przyrody, publikując to w pracy „Zsuwiska stoków górskich w Beskidzie. – Wielkie zsuwisko w lesie wsi Duszatyn ziemi Sanockiej” („Kosmos”, czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. Tom 50. Zesz. IV. 1925 r.). Po srogiej zimie 1928/29, w sposób szczegółowy i profesjonalny opisał skalę szkód w bieszczadzkich drzewostanach Chryszczatej i całego pasma Wysokiego Działu, wyrządzonych przez skrajne mrozy. Był też wnikliwym badaczem bogatej przyrody i dziejów lasów tych terenów, autorem książki p.t. „Lasy i zwierzyna Gór Sanockich”.

Wniosek w sprawie ustanowienia rezerwatu w poszerzonej formie w 2022 roku skierowało też Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Dokumentacja OTOP nie uwzględniała występowania niektórych ważnych chronionych gatunków flory i fauny pojawiających się w poszczególnych porach roku od wiosny do jesieni, pominięto ważne osobliwości historyczne, a także nie uwzględniono zmian granic proponowanego rezerwatu na styku z sąsiednim Nadleśnictwem Baligród, po wcześniejszej wymianie gruntów leśnych między tymi jednostkami Lasów Państwowych.

Magia i fenomen tego miejsca zawsze przyciągały turystów tłumnie wędrujących na „Jeziorka Duszatyńskie” i Chryszczatą. W okresie mojej pracy zawodowej sam chętnie i wielokrotnie każdego roku prowadziłem zorganizowane grupy wycieczkowe i turystów do rezerwatu „Zwiezło”, dzieląc się licznymi informacjami i ciekawostkami o tym magicznym miejscu naznaczonym mrocznym kataklizmem.
Tradycją Nadleśnictwa Komańcza, w lasach którego leży unikatowy rezerwat, stało się organizowanie raz na 10 lat otwartej imprezy plenerowej, połączonej z rocznicowymi obchodami powstania „Jeziorek Duszatyńskich” i pieszym gwiaździstym rajdem turystycznym. Ostatnie takie wydarzenie w Duszatynie odbyło się w 2017 roku. Nic mi nie pozostaje jak zaprosić wszystkich na kolejne wydarzenie w 2027 roku w 120. rocznicę.

Tekst: Edward Orłowski,
emerytowany pracownik Nadleśnictwa Komańcza

źródło: RDLP w Krośnie