Woda wraca na torfowiska. Jak wiedza, praktyka i kooperacja przywracają życie mokradłom?

Zdjęcie: wiedza o mokradłach

Od wielu lat naukowcy zwracają uwagę, iż rola torfowisk jest kluczowa w walce ze zmianami klimatu oraz suszą. W projekcie Rozwiązania oparte na przyrodzie w przywracaniu otwartych terenów podmokłych dla wsparcia różnorodności biologicznej, poprawy jakości wody i łagodzenia skutków zmian klimatu, realizowanym dzięki wsparciu Nordyckiej Rady Smerfów przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ptaków z partnerami z Finlandii (Snowchange Cooperative) oraz Ukrainy (Ukrainian Nature Conservation Group), woda stała się wspólnym punktem odniesienia dla przyrodników, hydrologów… i rolników, także w obliczu działań wojennych prowadzonych w Ukrainie.

Wiedza, od której wszystko się zaczyna

Wiedza była punktem startu. W 2024 r. zespół OTOP-u wraz z zaangażowanymi w przygotowanie publikacji naukowcami opracował Praktyczny podręcznik ponownego nawadniania osuszonych torfowisk, który porządkuje doświadczenia z Polski i Islandii. Jego autorzy nie ograniczyli się do teorii – opisali konkretne metody przywracania naturalnego reżimu hydrologicznego. Wśród nich znalazły się proste rozwiązania terenowe: zatykanie rowów melioracyjnych, budowa niewielkich zastawek, które pozwalają zatrzymać wodę w krajobrazie.

Renaturyzacja to przywracanie wody tam, gdzie była zawsze – tylko my o tym zapomnieliśmy – mówi Aleksandra Pępkowska-Król, koordynatorka projektu i ekspertka ds. rolnictwa w OTOP-ie.

Podręcznik ma charakter otwarty, czyli łączy perspektywę hydrologiczną z przyrodniczą i rolniczą, pokazując, iż utrzymanie odpowiedniego poziomu wód nie wyklucza użytkowania ziemi. Dla wielu gospodarstw rolnych to pierwsze tak praktyczne narzędzie, które pozwala planować prace z poszanowaniem wody i gleby jednocześnie.

PODRĘCZNIK W WERSJI POLSKOJĘZYCZNEJ:
https://otop.org.pl/wp-content/uploads/2025/06/Praktyczny-podrecznik-ponownego-nawadniania-osuszonych-torfowisk_final-1.pdf

PODRĘCZNIK W WERSJI ANGLOJĘZYCZNEJ: https://otop.org.pl/wp-content/uploads/2024/11/Manual-on-petlands-rewetting_final.pdf

Baligówka, zdj. Magdalena Gościniak

Woda w terenie: wizyta studyjna

Kolejnym krokiem była wizyta studyjna, która odbyła się w kwietniu 2025 r. Razem z planistami, przedstawicielami administracji i organizacji ekologicznych odwiedziliśmy obszary, gdzie proces przywracania mokradeł trwa już od kilku lat.

W terenie zobaczyliśmy, jak krajobraz powoli odradza się dzięki wodzie, która powraca do obiegu. Podczas rozmów na pierwszy plan wychodził jeden wątek: współpraca. Planiści, hydrolodzy i przyrodnicy coraz częściej siadają przy jednym stole. Wspólnie uczą się, jak pogodzić retencję z użytkowaniem gruntów. To właśnie woda (a raczej jej brak) stanowi wspólny problem naukowców-hydrologów, rolników oraz osób zajmujących się ochroną przyrody.

Najcenniejsze w tych działaniach jest to, iż łączymy doświadczenia. Każdy z nas patrzy z innej perspektywy, ale wszyscy chcemy, aby woda była widoczna w krajobrazie – mówi Aleksandra Pępkowska-Król.

Podczas wizyty rozmawialiśmy również o ekstensywnym rolnictwie. W wielu miejscach zamiast orki i drenowania można stosować uprawy, które lepiej znoszą wilgoć. Trzciny, turzyce, mozgi trzcinowate z terenów podmokłych są źródłami biomasy i kompostu, a jednocześnie wzmacniają strukturę gleby i ograniczają parowanie. Dzięki temu gospodarstwa rolne mogą zyskać nowy kierunek rozwoju, w którym woda zamiast być przeszkodą, staje się warunkiem trwałości. Najważniejsze jednak, by wdrażać takie działania tylko tam, gdzie to zasadne i nie zagraża cennym siedliskom przyrodniczym i gatunkom.

RELACJA Z WIZYTY STUDYJNEJ: https://otop.org.pl/2025/04/23/wspolne-dzialania-na-rzecz-mokradel-wizyta-studyjna/

Limosa limosa; zdj. Aleksandra Pępkowska-Król

Wspólny głos dla mokradeł: konferencja o torfowiskach i bezpieczeństwie

W czerwcu 2025 r. odbyła się międzynarodowa konferencja na temat ochrony torfowisk. Zgromadziła ona niemal 200 naukowców, praktyków, przedstawicieli administracji, ale też ekspertów zajmujących się bezpieczeństwem i obronnością. Wspólnie szukali odpowiedzi na pytanie, jak odtwarzanie torfowisk wpisuje się nie tylko w powrót do naturalnego reżimu hydrologicznego, uwzględniającego potrzeby rolnictwa, ale i w szerszy kontekst odporności kraju.

Prezentacje pokazały, iż mokradła będące magazynami węgla organicznego i siedliskami wielu gatunków są również naturalnymi barierami hydrologicznymi, które spowalniają spływ powierzchniowy, stabilizują wody gruntowe i zwiększają wilgotność powietrza. Ich znaczenie rośnie, a ochrona torfowisk powinna być uwzględniana w planowaniu przestrzennym, zwłaszcza w kontekście odbudowy terenów dotkniętych skutkami wojny. Z kolei z perspektywy obronnej, tereny te mają znaczenie jako obszary trudne do przemieszczenia sprzętu ciężkiego – stanowią naturalne strefy buforowe.

Wodę trzeba traktować strategicznie. Tam, gdzie utrzymujemy jej naturalny obieg, zyskujemy odporność – ekologiczną, rolniczą i społeczną – opowiada dr Sviataslau Valasiuk, specjalista ds. współpracy (OTOP).

Podczas konferencji odwoływaliśmy się do danych pokazujących wymierne efekty przywracania reżimu hydrologicznego. W prezentacji Pawła Pawlaczyka wskazano m.in., iż odbudowa mokradeł przynosi policzalne korzyści: w projekcie Strategia ochrony mokradeł w Polsce na lata 2022-2032 oszacowano relację kosztów do zysków na ok. 7 mld euro vs 18,5 mld euro, a w przeliczeniu na 1 ha torfowiska wartość retencji wynosi ok. 334 euro/ha, a magazynowania węgla ok. 186 euro/ha (razem 520 euro/ha). Te liczby dobrze ilustrują, dlaczego utrzymanie wody w krajobrazie stabilizuje produkcję rolną i wzmacnia odporność lokalnych społeczności.

Podczas podsumowania konferencji rozmawialiśmy o przyszłości – o konieczności stałej współpracy między rolnikami, służbami wodnymi, naukowcami i samorządami. Renaturyzacja mokradeł okazała się nie pojedynczym projektem, ale procesem, który wymaga wspólnej odpowiedzialności.

ZAPISU I PREZENTACJA Z KONFERENCJI: https://otop.org.pl/2025/06/30/zapis-wideo-oraz-prezentacje-z-miedzynarodowej-konferencji-o-ochronie-torfowisk/

Wspólny język wody

Każdy etap projektu utwierdzał nas w przekonaniu, iż woda jest wspólnym mianownikiem. Dla rolnika stanowi źródło utrzymania, dla przyrodnika jest podstawą ochrony i renaturyzacji, dla planisty gwarancją równowagi w krajobrazie.

Woda nie zna granic, a my coraz częściej uczymy się myśleć o niej w podobny sposób. To ona pozwala spotkać się rolnictwu, przyrodzie i bezpieczeństwu w jednym punkcie. Odtworzenie reżimu hydrologicznego nie jest działaniem stricte technicznym, tylko wyrazem wspólnej troski o przyszłość – podkreśla dr Jarosław Krogulec, dyrektor ds. ochrony przyrody (OTOP).

zdj. główne: Wiesław Król

Informacje projektowe:
Tytuł projektu: Rozwiązania oparte na przyrodzie w przywracaniu otwartych terenów podmokłych dla wsparcia różnorodności biologicznej, poprawy jakości wody i łagodzenia skutków zmian klimatu (ang. Nature-based solutions in open wetlands restoration for biodiversity, water quality improvement and climate mitigation).
Okres realizacji: 1 października 2024 r. – 30 września 2025 r.
Budżet projektu: 509 975 koron duńskich
Partnerzy projektu: Ukrainian Nature Conservation Group (Українська природоохоронна група; Ukraina) oraz Snowchange Cooperative (Finlandia).
Finansowanie: Nordycka Rada Smerfów (ang. Nordic Council of Ministers, Nordisk Ministerråd)

materiał od: OTOP