Rozwiązania oparte na przyrodzie szansą dla państw Globalnego Południa

W Afryce, Ameryce Południowej i Azji wielomilionowe miasta toną w nieoczyszczonych ściekach, podczas gdy czysta woda jest towarem deficytowym. Zdaniem amerykańskich naukowców rozwiązania oparte na przyrodzie mogą być kluczem do poprawy sytuacji, ułatwiając realizację celów zrównoważonego rozwoju. Dnia 5 czerwca br. w czasopiśmie PLOS Water ukazało się badanie podsumowujące szanse i wyzwania w tym zakresie.

Rozwiązania oparte na przyrodzie (z ang. Nature-based solutions) wykorzystują naturalne mechanizmy i zdrowe ekosystemy do ochrony społeczeństw, optymalizacji infrastruktury oraz zapewnienia światu stabilnej przyszłości. Od lat są one wdrażane w krajach rozwiniętych, ale to właśnie Globalne Południe, ze swym szybkim tempem wzrostu demograficznego i chaotyczną urbanizacją, wydaje się potrzebować ich w największym stopniu.

Globalne Południe a problemy wodne

Pod pojęciem Globalnego Południa rozumie się zwykle kraje Ameryki Południowej, Afryki, Bliskiego Wschodu (z pominięciem Izraela) oraz Południowej Azji i Oceanii (z pominięciem Australii, Nowej Zelandii oraz Korei Południowej). Głównym kryterium rozróżniającym jest w tym w przypadku nie tyle geografia, co PKB i poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego.

Zespół naukowców z Uniwersytetu w Manchesterze opublikował pod koniec grudnia 2024 r. wyniki badania, z których wynika, iż problem bezpieczeństwa wodnego Globalnego Południa jest w dużej mierze lekceważony. W szczególności chodzi o duże, przepływające przez terytoria wielu państw rzeki, które dostarczają wodę pitną miliardom ludzi oraz zasilają rolnictwo, warunkując produkcję żywności.

Konflikty o prawo do wody nakładają się tu na wątki polityczne, a skutki zmiany klimatu są szczególnie dotkliwe. Problemem jest również silne zanieczyszczenie wód wynikające z braku skutecznego systemu oczyszczania ścieków oraz intensywne zabudowywanie przestrzeni miejskich, które utrudnia absorpcję wód opadowych.

Naukowcy ze Stanów Zjednoczonych przeanalizowali, w jaki sposób wdrażanie w krajach Globalnego Południa rozwiązań opartych na przyrodzie różni się od praktyk stosowanych na północy i w jak można w pełni wykorzystać ich potencjał tam, gdzie jest to najistotniejsze.

Slumsy w Kenii; zdj. Wollwerth Imagery/Adobe Stock

Rozwiązania oparte na przyrodzie jako podstawa zrównoważonego rozwoju

Zdaniem autorów przedmiotowego badania poprawa bezpieczeństwa wodnego w krajach Globalnego Południa jest dziś priorytetem odzwierciedlonym w szeregu Celów Zrównoważonego Rozwoju:

• SDG 3: Dobre zdrowie i jakość życia;
• SDG 6: Czysta woda i warunki sanitarne;
• SDG 11: Zrównoważone miasta i społeczności;
• SDG 13: Działania w dziedzinie zmiany klimatu.

Niestety rozwiązania oparte na przyrodzie nie zawsze są pierwszym wyborem. Ich zależność od procesów ekologicznych sprawia, iż na rezultaty trzeba czekać dłużej niż w przypadku szarej infrastruktury sanitarnej. W związku z tym lokalne władze często preferują betonowe projekty.

Tymczasem takie inicjatywy, jak ponowne wykorzystanie wody odpadowej do zasilania lokalnych zbiorników lub nawadniania upraw otwierają przed krajami rozwijającymi się ogromny potencjał. Na szczególną uwagę zasługują również Inne skuteczne metody obszarowej ochrony przyrody (OECM), czyli działania wykorzystujące nieformalną ochronę przyrody do osiągania celów społecznych. Z ich pomocą można efektywnie chronić zlewnie rzek dostarczających wodę setkom milionów ludzi.

Wyzwania społeczno-ekonomiczne

Większość państw Globalnego Południa do dziś cierpi z powodu dziedzictwa kolonizacji. Ogromna część społeczeństwa zamieszkuje peryferyjne obszary miast, gdzie zabudowa często ma charakter nieformalny, a przez to wymyka się przepisom prawnym i systemom zarządzania. Problemem są również nieuregulowane tytuły własności ziemi, które utrudniają prowadzenie inwestycji na większą skalę.

Z powodu wysokiego wskaźnika ubóstwa władze wolą wykorzystywać dostępne fundusze na inwestycje zwiększające rozwój gospodarczy i tworzenie nowych miejsc pracy niż na odporność klimatyczną czy poprawę jakości środowiska naturalnego. Ta krótkowzroczność nie sprzyja wdrażaniu rozwiązań opartych na przyrodzie.

Zdaniem autorów badania konieczna jest zmiana społecznej percepcji ekologicznych projektów urbanistycznych. Priorytetem w tym zakresie jest zaproszenie przedstawicieli lokalnych populacji do uczestnictwa w planowanych przedsięwzięciach. Kluczową rolę w tym zakresie mogą odegrać organizacje pozarządowe.

Pozytywne przykłady ze świata

Jako dowód, iż można, autorzy badania wskazują pozytywne przykłady zastosowania rozwiązań opartych na przyrodzie w sektorze wodnym Globalnego Południa.

Jednym z nich jest indyjskie miasto Bengaluru, gdzie dzięki współpracy agencji rządowych, instytutów naukowych oraz organizacji społeczeństwa obywatelskiego udało się odtworzyć zdegradowaną sieć ponad tysiąca zbiorników wodnych budowanych przez stulecia do nawadniania i hodowli ryb. Inwestycje w oczyszczalnie ścieków i wykorzystanie wód odpadowych do irygacji oraz odtwarzania zasobów wód gruntowych pozwoliło na znaczącą regenerację warstw wodonośnych. Na obszary zrenaturyzowanych mokradeł powróciło ptactwo wodne, a miasto zyskało nowe tereny rekreacyjne. W Bengaluru recykluje się w tej chwili 76 proc. ścieków, a uzyskana woda wykorzystywana jest w rolnictwie, redukując pobór z lokalnych rzek.

W Kolumbii, m.in. dzięki międzynarodowemu wsparciu, udało się zrealizować projekt Bana Do Bari, mający poprawić sytuację tradycyjnych społeczeństw Embera, które wskutek konfliktów zbrojnych musiały migrować na obszary pozbawione dostępu do wody i kanalizacji. Inicjatywa obejmowała stworzenie sztucznych mokradeł o funkcji oczyszczającej oraz budowę sieci kanalizacyjnej. Członkowie lokalnej społeczności byli zaangażowani w proces projektowania i rozwoju, co zwiększyło ich satysfakcję z nowej błękitno-zielonej infrastruktury.

W regionach, gdzie rozwiązania oparte na przyrodzie nie mogą być wdrażane na pełną skalę wskutek braku funduszy oraz ograniczeń przestrzennych, możliwa jest realizacja małych projektów, bazujących na istniejącej szarej infrastrukturze. W kenijskiej Kiberze, dzielnicy, która jest jednym z najbardziej przeludnionych obszarów w Afryce, udało się zrekultywować strefy nabrzeżne rzek i poprawić sytuację w slumsach, dzięki ekologicznym korytarzom oraz niewielkim terenom zieleni.

Potrzeba współpracy, wiedzy i przykładów

Rozwiązania oparte na przyrodzie wciąż są traktowane w krajach Globalnego Południa z dużą dozą sceptycyzmu, głównie jako kolejny przejaw północnego imperializmu, który chroni klimat kosztem ludzi. Wspomniane wyżej przykłady pozytywnych zmian są rzadkie i mało znane, co pogłębia nieufność władz i lokalnych społeczności. Zdaniem amerykańskich badaczy jedynym sposobem na pokonanie tej bariery jest transfer dobrych praktyk oraz technologii.

Nie należy się dziwić, iż poparcie dla niezrozumiałych projektów jest niskie, skoro świadomość ekologiczna ograniczona jest do środowiska naukowego. Szerzenie wiedzy na temat wpływu rozwiązań opartych na przyrodzie jest szczególnie istotne w młodych społeczeństwach, które posiadają ogromny potencjał rozwojowy. W Afryce Subsaharyjskiej aż 70 proc. populacji ma poniżej 30 lat!

Amerykańscy uczeni przekonują, iż trzeba szkolić inżynierów, planistów i architektów krajobrazu oraz wspomagać władze krajowe i samorządowe mapami wskazującymi na potencjalne zastosowanie błękitno-zielonej infrastruktury. Rozwiązania oparte na przyrodzie to nie tylko szansa na poprawę sytuacji wodnej w przeludnionych miastach Globalnego Południa, ale także istotny impuls dla światowego ekosystemu.

zdj. główne: Mike Prince/Wikimedia

W artykule korzystałam z:

1. Abera LE, Jumani S, van Rees CB, Krishnaswamy J, Seigerman CK, et al. (2025) Integrating Nature-based Solutions for urban water security in global south. PLOS Water 4(6): e0000372. https://doi.org/10.1371/journal.pwat.0000372
2. Mehebub Sahana et al, Global disparities in transboundary river research have implications for sustainable management, Communications Earth & Environment (2024). DOI: 10.1038/s43247-024-01928-0