Produkcja żywności. Znamy koszty środowiskowe i zdrowotne – oraz remedium

Według danych FAO za rok 2023, globalna wartość ukrytych kosztów zdrowotnych i środowiskowych systemów rolno-spożywczych wynosi ok. 12,7 biliona dolarów^[1], co daje 35 miliardów dolarów dziennie^[2]. To niemal 15 razy więcej niż PKB Polski. Tymczasem zastosowanie diety planetarnej, zwanej fleksitariańską, może ograniczyć te straty, w tym zapobiec choćby 11 milionom przedwczesnych zgonów na świecie, a zarazem ograniczyć ryzyko m.in. chorób układu krążenia, a co za tym idzie kosztów ich leczenia – podaje think tank Żywność dla Przyszłości w opublikowanym właśnie raporcie „Ile naprawdę kosztuje produkcja żywności? Koszty środowiskowe i zdrowotne”.

Z okazji niedawno obchodzonego 5 Światowego Dnia Środowiska dane te powinny nie tylko skłonić do przemyśleń, ale także podjęcia działań, mających na celu ochronę bazy przyrodniczej, od której zależy m.in. jakość produkowanej żywności, a w konsekwencji zdrowie człowieka.

Kwota 12,7 biliona dolarów stanowi niemal 10% globalnego PKB. Na tę wartość składają się m.in. straty spowodowane emisją gazów cieplarnianych i degradacją środowiska (ok. 3 bilionów dolarów) oraz koszty obciążenia chorobami wynikającymi z niewłaściwej diety (ok. 9,3 biliona dolarów)^[3].

Z perspektywy Unii Europejskiej wartość całkowitych, ukrytych kosztów systemu rolno-spożywczego w 2023 r. oszacowano na 1,82 biliona dolarów. Z tej kwoty 284 miliardy dolarów stanowiły straty środowiskowe^[4]. Pozostałe 1,54 biliona dolarów (84%) to straty produktywności wynikające z niewłaściwych nawyków żywieniowych.

Dr hab. Zbigniew Karaczun, fot. Robert Jeszke

– Wobec tak wysokich ukrytych kosztów, cały system produkcji żywności potrzebuje zmiany. To musi być przemyślany i sprawiedliwy proces. Powinien angażować wszystkich interesariuszy, od rolników, przez przetwórców i przedstawicieli administracji publicznej, aż po konsumentów. Musi także wspierać konkurencyjność krajowych i unijnych gospodarstw oraz przedsiębiorstw, a konsumentom zapewnić dostęp do wysokiej jakości żywności, co przełoży się także na obniżenie dominujących ukrytych kosztów zdrowotnych – mówi dr hab. inż. Zbigniew Karaczun, współautor raportu oraz jeden z założycieli think tanku Żywność dla Przyszłości.

Rozwiązanie na talerzu

Pomóc w tym może stosowanie diety planetarnej, zwanej fleksitariańską, która polega na ograniczeniu spożycia mięsa i cukrów na rzecz owoców, warzyw, strączków, orzechów i produktów fermentowanych, w tym mlecznych.

Jak przekonują m.in. eksperci EAT-Lancet, jej zastosowanie może zapobiec choćby 11 milionom przedwczesnych zgonów na świecie, a zarazem ograniczyć ryzyko chorób układu krążenia, wynikających z nieprawidłowego modelu żywieniowego. Przeprowadzona w 2024 r. meta-analiza, obejmująca ponad 2,21 mln osób głównie z Europy, potwierdza, iż przestrzeganie diety planetarnej znacząco wpływa na poprawę zdrowia. Badanie wykazało, iż osoby stosujące ten wzorzec żywienia mają:

• 22% niższe ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2;
• 16% niższe ryzyko zachorowania na choroby sercowo-naczyniowe;
• 17% niższe ryzyko zgonu z ich powodu;
• 14% niższe ryzyko zachorowania na nowotwory i śmiertelności;
• aż o 17% niższą ogólną śmiertelność^[5].

Dr Katarzyna Wolnicka

Badania przeprowadzone wśród populacji szwedzkiej wskazują z kolei, iż stosowanie diety planetarnej może obniżyć ryzyko przedwczesnej śmierci z wszystkich przyczyn choćby o 25%^[6]. – Im wcześniej rozpocznie się stosowanie zbilansowanej diety, tym lepsze są jej efekty. Jednak badania sugerują, iż także po 40. czy 60. roku życia wprowadzenie stosunkowo niewielkich zmian w sposobie odżywiania, w kierunku diety planetarnej, może mieć istotny wpływ na zdrowie – mówi dr Katarzyna Wolnicka z think tanku Żywność dla Przyszłości, współautorka raportu.

Dieta w walce z wyzwaniami cywilizacyjnymi

W związku ze starzejącą się populacją coraz większą uwagę poświęca się badaniom nad zdrowym starzeniem się. W badaniu opublikowanym w „Nature Medicine” w marcu 2025 roku oceniono wpływ m.in. diety planetarnej na ten aspekt (Planetary Health Diet Index – PHDI).

– Wyniki wykazały, iż wyższy poziom zgodności z dietą PHDI był istotnie związany z większymi szansami na zdrowe starzenie się, definiowane jako osiągnięcie 70. roku życia bez przewlekłych chorób oraz z zachowaniem sprawności poznawczej, fizycznej i psychicznej. Uczestnicy o najwyższym poziomie przestrzegania PHDI mieli o 68% większe szanse na zdrowe starzenie się w porównaniu z tymi o najniższym poziomie zgodności i o 55% większe szanse na brak 11 chorób przewlekłych w badanym wieku starszym^[7] – relacjonuje dr Katarzyna Wolnicka.

A o ile mogłoby wydłużyć się życie przeciętnego smerfa? Oszacowano to na podstawie kalkulatora Food4HealthyLife, który może być wykorzystywany przez lekarzy, dietetyków czy decydentów politycznych, do oceny wpływu wyborów dietetycznych na zdrowie. Wyniki wskazują, iż zmiana przeciętnego wzorca diety 20-letniego mężczyzny w Polsce na model diety planetarnej hipotetycznie mogłaby wydłużyć życie średnio choćby o 7,8 roku (6,2–9,4)^[8].

„Ziemia jest tylko jedna”

Fundamentem nie tylko rolnictwa, ale także przemysłu spożywczego, które w dużej mierze odpowiadają za zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego, rozumianego także jako dostęp do wysokiej jakości żywności, są zasoby przyrodnicze. Od wieków zaś o możliwościach i jakości upraw w największym stopniu decydują dwa czynniki: rodzaj i żyzność gleby oraz czynniki klimatyczne.

Wobec tego hasło pierwszego (1974 r.) Światowego Dnia Środowiska „Ziemia jest tylko jedna”, pozostaje aktualne do dziś. – Próbujemy uniezależnić się od ograniczeń, zamykając produkcję w szklarniach i budynkach inwentarskich czy wprowadzając uprawy hydroponiczne. Jednak przez cały czas podstawowa produkcja odbywa się w warunkach polowych. Dlatego tak ważne jest, by maksymalnie ograniczyć negatywny wpływ prowadzenia działalności rolniczej na środowisko^[9] – tłumaczy dr hab. inż. Zbigniew Karaczun.

– A koszty ukryte to także ograniczanie możliwości rolnictwa do świadczenia usług ekosystemowych i dostarczania dóbr publicznych. Może to prowadzić do sytuacji, w której koszty funkcjonowania określonego modelu rolno-spożywczego przewyższają wytwarzane przez niego zyski, co oznacza, iż całkowita cena wytworzenia produktu jest wyższa niż ta, którą płaci się w momencie zakupu – dodaje dr hab. inż. Zbigniew Karaczun.

Wpływ procesu produkcji żywności na środowisko nie jest jednak ograniczony wyłącznie do części rolniczej. Dowodem na to są m.in. dane dotyczące transportu produktów rolnych, który odpowiada za emisję około 3,0 mld ton dwutlenku węgla, co stanowi około 19% całkowitej emisji gazów cieplarnianych systemu żywnościowego. – Właśnie dlatego tak ważne jest m.in. pozyskiwanie surowców od lokalnych dostawców, a co za tym idzie optymalizowanie łańcuchów dostaw już na początkowym etapie procesu produkcji – mówi dr hab. inż. Zbigniew Karaczun.

Wybór dla zdrowia

Decyzje żywnościowe to nie tylko koszty pieniężne. To także jakość życia i zdrowia każdego z nas. – Kluczowym dla poprawy zdrowia i redukcji chorób dietozależnych oraz otyłości jest promowanie korzystnych dla zdrowia i środowiska wzorców diety w kampaniach i rekomendacjach krajowych. Przekaz powinien być oparty na informacji o produktach i proporcjach produktów w diecie, tak by konsumenci mogli go łatwo zrozumieć. To wszystko, w połączeniu z odpowiedzialną, opartą na języku korzyści komunikacją może przyczynić się do obniżenia kosztów zdrowotnych i środowiskowych produkcji żywności, uwzględniając również te wychodzące daleko poza ekonomię. Bowiem bez żyznych gleb, bez dostępu do zasobów wody, bez obecności zapylaczy, czy w świecie zmienionym przez skutki zmiany klimatu, produkcja żywności może przestać być możliwa – podsumowują dr Katarzyna Wolnicka oraz dr hab. inż. Zbigniew Karaczun.

Raport można pobrać tu: https://tiny.pl/g4zznjv5

Profil think tanku w serwisie LinkedIn: https://tiny.pl/n42g2xrd

Autorzy raportu

dr hab. inż. Zbigniew Karaczun jest profesorem w Katedrze Ochrony Środowiska i Dendrologii SGGW w Warszawie. Prowadzi badania w zakresie polityki klimatycznej i ekologicznej, integracji ich celów do polityki rolnej i strategii rozwoju gospodarczego, a także dotyczące procesu europeizacji polskiej polityki ochrony środowiska oraz zarządzania ochroną środowiska. Jest współzałożycielem Climate Action Network Central and Eastern Europe (CAN CEE) i Koalicji Klimatycznej. Był m.in. doradcą ds. integracji europejskiej w Ministerstwie Środowiska oraz kierownikiem merytorycznym w zespole przygotowującym Program Ochrony Środowiska dla m.st. Warszawy. Współpracuje m.in. z FAO, US AID, Bankiem Światowym i Komisją Europejską. Autor i współautor ponad 350 publikacji.

dr Katarzyna Wolnicka jest specjalistką w dziedzinie dietetyki i żywienia człowieka, autorką krajowych zaleceń żywieniowych w postaci „Talerza zdrowego żywienia” i materiału „W 3 krokach do zdrowia”, współautorką wielu publikacji i poradników dotyczących roli żywienia w profilaktyce i terapii chorób dietozależnych. Dietetyk kliniczna w Instytucie Zrównoważonego Żywienia, wykładowczyni akademicka. Przez wiele lat ekspertka Instytutu Żywności i Żywienia włączonego do Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego PZH – PIB oraz koordynatorka Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej. Zajmuje się m.in. opracowywaniem i upowszechnianiem zaleceń żywieniowych, koordynacją i ewaluacją projektów z zakresu edukacji żywieniowej, oceną stanu odżywienia i sposobu żywienia, dydaktyką akademicką, doradztwem z zakresu żywienia, popularyzacją nauki.

O think tanku Żywność dla Przyszłości

Żywność dla Przyszłości to pionierska platforma badawczo-ekspercka, która łączy tematy zdrowia i odpowiedniego żywienia z troską o środowisko i bezpieczeństwo żywnościowe. Wśród założycieli think tanku, są: dr. hab. inż. Zbigniewa Karaczun, prof. dr hab. Ewelina Hallmann oraz Monika Borycka. Konsultantką merytoryczną jest dr Katarzyna Wolnicka. Eksperci prowadzą interdyscyplinarne badania w obszarze przyszłości żywienia oraz jego wpływu na zdrowie smerfów i środowisko naturalne.

Inicjatorem powołania think tanku jest grupa spółek DANONE, która dostarcza wiedzę w zakresie żywieniowych zachowań konsumenckich. Zaangażowanie w rozwój tej inicjatywy to kolejny etap realizacji przez spółki DANONE podwójnego zobowiązania na rzecz zrównoważonego rozwoju gospodarczego i społecznego, w tym pozytywnego wpływu na zdrowie ludzi i kondycję planety, a także strategii One Planet. One Health, w ramach której firma zachęca konsumentów do podejmowania adekwatnych wyborów żywieniowych – dobrych zarówno dla zdrowia, jak i środowiska.

^[1] Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), The State of Food and Agriculture 2023. Revealing the true cost of food to transform agrifood systems, Rzym 2023. Dane wyrażone w kosztach z 2020 roku. PPP (ang. purchasing power parity – parytet siły nabywczej) to względna wartość danej waluty wyliczona poprzez porównanie cen sztywno ustalonego koszyka towarów i usług w różnych państwach w tym samym czasie, wyrażonych w walutach tych państw. Ułatwia porównanie standardów życia w różnych państwach.

^[2] Tamże. Dane wyrażone w cenach z 2020 roku.

^[3] Tamże. Dane wyrażone w cenach z 2020 roku.

^[4] FAO. 2023. The State of Food and Agriculture 2023. Revealing the true cost of food to transform agrifood systems. Rome. Dane wyrażone w cenach z 2020 roku.

^[5] Emerging EAT-Lancet planetary health diet is associated with major cardiovascular diseases and all-cause mortality: A global systematic review and meta-analysis Liu, Jieyu et al.; Clinical Nutrition, Volume 43, Issue 12, 167 – 179.

^[6] Anna Stubbendorff, Emily Sonestedt, Stina Ramne, Isabel Drake, Elinor Hallström, Ulrika Ericson, Development of an EAT-Lancet index and its relation to mortality in a Swedish population, The American Journal of Clinical Nutrition, 2022, 115, 3, 705-716, ISSN 0002-9165, https://doi.org/10.1093/ajcn/nqab369.

^[7] Tessier, AJ., Wang, F., Korat, A.A. et al. Optimal dietary patterns for healthy aging. Nat Med (2025). https://doi.org/10.1038/s41591-025-03570-5.

^[8] http://food4healthylife.org, dostęp 10.09.2024.

^[9] Karaczun Z.M., Indeka L., 1999: Ochrona środowiska. Wyd. ARIES. Warszawa.

Źródło: Danone