NIK ujawnia zaniedbania w gospodarce olejami odpadowymi

Najwyższa Izba Kontroli wykryła poważne nieprawidłowości w gospodarowaniu olejami odpadowymi. Rocznie około 100 tysięcy ton olejów jest spalanych w nieprzystosowanych instalacjach, co powoduje straty podatkowe szacowane na 150 milionów złotych rocznie i zagraża środowisku.

Minister Klimatu i Środowiska był wielokrotnie informowany o konieczności podjęcia prac legislacyjnych i intensyfikacji kontroli w zakresie zwalczania szarej strefy na rynku olejów odpadowych. Mimo to w okresie 2020-2024 nie podjął działań w celu opracowania projektu zmian prawa w tym zakresie.

W jednostkowych planach działalności i rejestrach ryzyk Ministerstwa Klimatu i Środowiska za lata 2020-2024 nie określono zadań, celów i ryzyk dotyczących bezpośrednio gospodarki olejami odpadowymi. Jedyna analiza zlecona Instytutowi Ochrony Środowiska dotyczyła aktualizacji Krajowego planu gospodarki odpadami, ale nie zawierała wszystkich wymaganych elementów.

Niegospodarne wydatki na nieużywane narzędzia cyfrowe

Ministerstwo Rozwoju i Technologii rozbudowało w 2020 roku system informatyczny „bot antykopciuchowy” o moduły dotyczące olejów odpadowych za 37 tysięcy złotych. System ten nie był jednak wykorzystywany ani w ministerstwie, ani w innych instytucjach. Po trzech latach bot został zamknięty, co NIK ocenia jako działanie niegospodarne.

Opóźnienia w sprawozdawczości do Komisji Europejskiej

Sprawozdania dla Komisji Europejskiej o mineralnych lub syntetycznych olejach wprowadzanych do obrotu oraz o zebranych selektywnie olejach odpadowych za lata 2020 i 2021 zostały przekazane z opóźnieniem wynoszącym odpowiednio 21 i 9 miesięcy. Sprawozdanie za 2022 rok nie zostało przekazane w terminie do 30 czerwca 2024 roku.

Niewystarczający nadzór inspekcji środowiskowej

Główny Inspektor Ochrony Środowiska nie wydał zaleceń i wytycznych określających zasady weryfikacji danych zawartych w ewidencji olejów odpadowych prowadzonej przez przedsiębiorców. Nie planował również kontroli o charakterze ponadwojewódzkim ani nie zlecał przeprowadzenia kontroli w obszarze gospodarki olejami odpadowymi.

W czterech wojewódzkich inspektoratach ochrony środowiska zaplanowano łącznie tylko 198 kontroli bezpośrednio związanych z gospodarką olejami odpadowymi w latach 2020-2024. Żaden z inspektorów nie zaplanował kontroli krzyżowych sprawdzających łańcuch przekazywania olejów odpadowych.

Dysfunkcjonalna baza danych BDO

Baza danych o produktach i opakowaniach oraz o gospodarce odpadami nie umożliwiała bezpośredniego pozyskiwania rzetelnych danych z zakresu gospodarki olejami odpadowymi. W związku z tym wojewódzkie inspektoraty i urzędy marszałkowskie nie dysponowały pełnymi i wiarygodnymi danymi o liczbie podmiotów funkcjonujących na rynku.

10 miliardów złotych na odpady, ale nie na oleje

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej przyjął programy priorytetowe służące finansowaniu gospodarki odpadami na kwotę 10 miliardów złotych, ale żaden z nich nie był dedykowany wyłącznie dofinansowaniu działań wspierających adekwatne postępowanie z olejami odpadowymi. Potencjalni beneficjenci złożyli tylko 22 wnioski o dofinansowanie, głównie dotyczące usuwania skutków niewłaściwego postępowania.

Nieprawidłowości u podmiotów gospodarczych

Kontrola 42 jednostek prowadzących gospodarkę olejami odpadowymi wykazała, iż 4 z nich prowadziły działalność bez wymaganych pozwoleń lub z ich naruszeniem. W 16 podmiotach stwierdzono naruszenia dotyczące prowadzenia kart ewidencji odpadów. Tylko w 5 z 12 kontrolowanych przez NIK podmiotach masę olejów określano na podstawie ważenia – w pozostałych przypadkach stosowano szacunki.

Skala problemu i zagrożenia środowiskowe

Jeden litr oleju odpadowego może zanieczyścić wodę pitną stanowiącą równowartość rocznego zapotrzebowania dla 12 osób. W Unii Europejskiej szacuje się, iż około 18% możliwych do zebrania olejów odpadowych jest wykorzystywanych w nielegalny sposób. Polska pozostaje na dziewiątym miejscu w Europie pod względem ilości zebranych olejów odpadowych.

Pilna potrzeba systemowych zmian

NIK wnioskowała do ministra klimatu o zapewnienie skutecznego nadzoru nad gospodarką olejami odpadowymi poprzez rzetelną analizę stanu tej gospodarki oraz wprowadzenie do BDO funkcjonalności zapewniającej skuteczne monitorowanie rynku. Główny Inspektor Ochrony Środowiska powinien zorganizować kontrole o zasięgu ponadwojewódzkim w odniesieniu do podmiotów gospodarujących odpadami olejowymi. Systemowe nieprawidłowości w gospodarce olejami odpadowymi pokazują, jak ważne jest skuteczne egzekwowanie prawa środowiskowego dla ochrony zdrowia publicznego i realizacji celów gospodarki cyrkularnej.