Miliony na wizerunek, zamiast na klimat – bilans projektu Lasów Państwowych

1 dzień temu

Walka ze zmianami klimatu oraz wysokie opłaty za uprawnienia emisyjne zachęcają do podjęcia dodatkowych działań na rzecz zmniejszenia emisji oraz wychwytywania dwutlenku węgla. Jednym z takich działań miał być projekt „Leśne Gospodarstwa Węglowe” realizowany przez Lasy Państwowe, a którego celem jest zwiększenie pochłaniania przez lasy CO₂ z atmosfery. Zakładane skutki były jednak mało perspektywiczne. Okazało się, iż końcowym efektem wieloletnich działań miała być bowiem redukcja CO₂ w wysokości 0,1 promila rocznej emisji polskiej gospodarki. W ocenie NIK, projekt „Leśne Gospodarstwa Węglowe”, na który już wydano 65,5 mln zł, miał jedynie poprawić wizerunek Lasów Państwowych i odwrócić uwagę opinii publicznej od intensywnej wycinki drzew, a nie przyczynić się do rzeczywistego wzrostu redukcji CO₂. Jeszcze przed zakończeniem tego projektu Lasy Państwowe rozpoczęły realizację kolejnego, równie mało perspektywicznego projektu pn. „Lasy Węglowe”, którego koszt ma wynieść blisko 400 mln zł.

Lasy odgrywają kluczową rolę w naturalnym pochłanianiu dwutlenku węgla z atmosfery, przyczyniając się do przeciwdziałania zmianom klimatu. Polskie lasy pochłonęły w 2021 r. łącznie 22,2 mln ton CO₂,co stanowiło blisko 7% jego całkowitej emisji w kraju i odpowiadało zarazem średniej unijnej wartości tego wskaźnika w 2019 r. Podobnie jak wielkość emisji dwutlenku węgla, także intensywność eksploatowania zasobów leśnych z reguły odpowiada bieżącej koniunkturze gospodarczej.

W uchwalonej w lipcu 2019 r. przez Radę Ministrów Polityce ekologicznej państwa 2030 założono przeciwdziałanie zmianom klimatu m.in. poprzez ograniczenie emisji gazów cieplarnianych, a także zmniejszenie koncentracji CO₂ w atmosferze. Służyć temu miał realizowany od 2017 r. przez Polskie Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (PGL LP) projekt strategiczny pn. „Leśne Gospodarstwa Węglowe”. Został on także ujęty w Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.).

Działania podejmowane na wybranych obszarach 23 nadleśnictw biorących udział w projekcie miały przyczynić się do zwiększenia ilości pochłanianego dwutlenku węgla przez ekosystem leśny. Projekt zakładał osiągnięcie tego celu dzięki tzw. „działaniom dodatkowym” takim, jak: zwiększenie powierzchni wydzieleń leśnych, w których wprowadzane są podsadzenia i podszyty, stosowanie dodatkowego wprowadzania sadzonek, odnowienia z samosiewu. Według przyjętych szacunków, dzięki projektowi do końca 2046 roku zostanie dodatkowo pochłonięte ok. 1 mln ton CO₂. W ramach działań projektu przewidziano także sprzedaż aukcyjną JDW (Jednostek Dwutlenku Węgla, wyrażanych w tonach dwutlenku węgla pochłoniętego netto). Według założeń, nabywcy JDW mogli wskazać cel z uprzednio przygotowanej listy przedsięwzięć, na który zostaną przeznaczone środki z zakupu JDW.

Część ekspertów oraz organizacji ekologicznych zwracało uwagę, iż założenia projektu nie miały uzasadnienia merytorycznego, a osiągnięte efekty środowiskowe będą znikome. Nie przedstawiono bowiem wiarygodnych analiz ekonomicznych projektu ani chociażby wstępnie szacowanego kosztu jego realizacji. W związku z powyższym, Najwyższa Izba Kontroli z inicjatywy własnej podjęła się zbadania czy środki wydatkowane na projekt strategiczny „Leśne Gospodarstwa Węglowe” zostały efektywnie wykorzystane do realizacji jego celów. Kontrolą objęto działania Ministerstwa Klimatu i Środowiska, Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych i 12 nadleśnictw realizujących projekt w latach 2017–2023.

Znikomy wpływ projektu na redukcję CO₂

Na projekt „Leśne Gospodarstwa Węglowe” przeznaczono 65,5 mln zł, jednakże środki te nie zostały efektywnie wykorzystane, o czym świadczą mało perspektywiczne prognozowane efekty realizacji głównego celu projektu, tj. zwiększenia pochłaniania przez lasy dwutlenku węgla. Krajowe emisje CO₂ średniorocznie wynoszą ok. 326 mln ton, podczas gdy podstawowy efekt projektu, zakładany do uzyskania w okresie 30 lat, tj. 2017-2046, miał wynieść łącznie około 1 mln ton CO₂. W wyniku kolejnych aktualizacji tej prognozy, jej wielkość w kwietniu 2023 r. oszacowano na 0,93 mln ton CO₂, co oznacza, iż realizacja projektu prowadzi do redukcji CO₂ średnio o około 0,031 mln ton rocznie. Stanowi to zaledwie 0,1 promila rocznej krajowej emisji CO₂ i ponad tysiąc razy mniej niż rocznie emituje sama tylko elektrownia Bełchatów.

Zdaniem NIK, bardziej efektywnym działaniem zmierzającym do wzrostu redukcji CO₂ byłoby, obok zwiększania powierzchni lasów, ograniczenie wycinki drzew, w szczególności z przeznaczeniem tak pozyskanego drewna do celów energetycznych – co dodatkowo zmniejszyłoby emisję CO₂. Tymczasem biopaliwa stałe znacząco dominowały w krajowej strukturze pozyskania energii ze źródeł odnawialnych (ich spalanie stanowiło ponad 70% tej energii).

W latach realizacji projektu Lasy Państwowe corocznie zwiększały pozyskanie drewna. W ocenie NIK, faktycznym celem projektu była poprawa wizerunku przedsiębiorstwa poprzez stworzenie wrażenia, iż LP aktywnie przeciwdziałają zmianom klimatu i tym samym odwrócenie uwagi opinii publicznej od intensywnej wycinki lasów. Poza poprawą wizerunku Lasów Państwowych oraz podmiotów gospodarczych współfinansujących realizację niektórych zadań, projekt w znikomym stopniu przyczyniał się do rzeczywistego rozwiązywania problemów związanych z nadmiernymi emisjami gazów cieplarnianych.

Jeszcze w trakcie realizacji pilotażowego projektu badawczego „Leśne Gospodarstwa Węglowe”, w 2022 r. Lasy Państwowe rozpoczęły realizację kolejnego, analogicznego, ale większego projektu pod nazwą „Lasy Węglowe”. Nakłady na jego realizację mają wynieść blisko 400 mln zł. Chociaż projekt ten nie był objęty kontrolą NIK, to już dziś można stwierdzić, iż jego szacowane efekty będą miały niezauważalny wpływ na wzrost redukcji CO₂ przez lasy. Efekt jego realizacji stanowić będzie bowiem zaledwie 0,3 promila rocznej krajowej emisji CO₂.

Nierzetelne planowanie i nadzór

Pierwotnie określone w 2017 r. cele projektu „Leśne Gospodarstwa Węglowe” w praktyce nie były realizowane, zostały bowiem znacząco zmodyfikowane już w 2018 r. W zarządzeniu obowiązującym od 1 stycznia 2018 r., będącym odtąd podstawowym dokumentem stanowiącym założenia projektu, cele działań dodatkowych sformułowano w sposób wzajemnie wykluczający się. Działania realizowane w jego ramach z jednej strony miały doprowadzić do zmagazynowania w lasach dodatkowych ilości węgla organicznego, to znaczy do wychwytywania CO₂ z atmosfery, a z drugiej miały służyć uzyskaniu dodatkowej biomasy możliwej do pozyskania i sprzedaży, co w przypadku jej wykorzystania w celach energetycznych spowodowałoby emisję wcześniej pochłoniętego CO₂. Warto przy tym zauważyć, iż wskaźnik emisji CO₂ przy spalaniu drewna opałowego oraz odpadów pochodzenia drzewnego jest wyższy od wartości tego wskaźnika np. dla węgla kamiennego lub brunatnego.

NIK zwraca uwagę na brak nadzoru Ministra nad przygotowaniem i wdrożeniem projektu „Leśne Gospodarstwa Węglowe” przez Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych. Minister nie uzgadniał, nie opiniował, ani nie konsultował założeń projektu, jak również zarządzeń Dyrektora Generalnego LP w sprawie projektu LGW.

Przed rozpoczęciem realizacji projektu „Leśne Gospodarstwa Węglowe” nie sporządzono planu finansowego obejmującego cały okres jego realizacji. Planowane wydatki na realizację projektu wykazywane były jedynie w składanych do Ministerstwa Klimatu i Środowiska raportach z realizacji za kolejne okresy od 2019 r. oraz w kartach projektu, przy czym jako „planowane” wydatki w większości wykazywano kwoty odpowiadające już poniesionym kosztom. Ostatecznie, łączny koszt projektu został oszacowany dopiero w trakcie kontroli NIK. Łączne wydatki poniesione w latach 2017–2023 wyniosły 65,5 mln zł i obejmowały głównie: koszty zleconych badań naukowych (56 %) oraz koszty działań realizowanych w nadleśnictwach (40 %). W okresie tym łączne przychody projektu, jakimi były środki uzyskane ze sprzedaży JDW, wyniosły niecałe 4 mln zł.

Na obszarze blisko 1/3 wszystkich wydzieleń leśnych objętych projektem „Leśne Gospodarstwa Węglowe” Lasy Państwowe realizowały działania, które nie przyczyniały się do osiągnięcia głównego celu tego projektu, jakim było zwiększenie ilości CO₂ pochłanianego przez ekosystem leśny. Prognozowana wartość pochłoniętego w wyniku tych działań CO₂ była albo ujemna, albo równa zero. Oznaczało to, iż działania realizowane na tych obszarach spowodują zmniejszone pochłanianie CO₂ niż w przypadku, gdyby ich w ogóle nie realizowano lub nie przyniosą żadnego efektu w postaci dodatkowego pochłaniania dwutlenku węgla. Kontynuowanie tych działań, których prognozowane efekty (określone w 2018 r.) wskazywały na niezgodność z celami projektu było, zdaniem NIK, nieuzasadnione – podobnie jak dalsze wydatkowanie na nie środków w ramach projektu.

Informacje ujmowane w raportach okresowych składanych przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych do Ministerstwa Klimatu i Środowiska nie były zgodne ze stanem faktycznym, w zakresie zarówno wysokości poniesionych kosztów, stopnia realizacji poszczególnych działań, jak i osiągniętych efektów. DGLP w sposób nierzetelny monitorowała efekty realizacji projektu, a niektóre dokumenty sprawozdawcze sporządzono dopiero w trakcie kontroli NIK. Także wewnętrzne regulacje DGLP określające założenia i zasady realizacji projektu opracowano nierzetelnie. Dotyczyło to m.in. dokumentacji procesu sprzedaży tzw. Jednostek Dwutlenku Węgla, przez co dokumentacja ta była opracowywana w sposób dowolny.

Wnioski

Wnioski systemowe do Ministra Klimatu i Środowiska oraz Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych sformułowano w zakresie:

podjęcia działań w celu wstrzymania realizacji projektu rozwojowego „Lasy Węglowe” do czasu zakończenia pilotażowego projektu badawczo-rozwojowego „Leśne Gospodarstwa Węglowe” oraz określenia i podsumowania prognoz jego rezultatów;
rozważenia zasadności kontynuowania projektu „Lasy Węglowe”, w świetle prognozowanych, mało perspektywicznych efektów pilotażowego projektu „Leśne Gospodarstwa Węglowe”.

Jeżeli Ministerstwo Klimatu i Środowiska przyjmie argumenty NIK i wstrzyma realizację kolejnego mało perspektywicznego projektu „Lasy Węglowe”, wartością dodaną kontroli będzie zapobieżenie nieefektywnemu wydatkowaniu przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych blisko 400 mln zł, co odpowiada budżetowi tego projektu.

-->

Idź do oryginalnego materiału