Dostosowywanie gospodarki leśnej do zmian klimatycznych - zmarnowana dekada

3 godzin temu

Działania Lasów Państwowych, których celem było dostosowanie gospodarki leśnej do zmian klimatycznych nie przyniosły w latach 2019-2024 znaczących rezultatów, wynika z kontroli przeprowadzonej przez NIK. Prace te, zwłaszcza związane z przebudową drzewostanów oraz zwiększeniem lesistości, zostały podjęte z opóźnieniem, a część z nich prowadzono nieprawidłowo i nieskutecznie.

Obecnie najbardziej zagrożone rozpadem drzewostanów z powodu zmian klimatycznych są w Polsce tzw. monokultury drzew iglastych. Jak to istotny problem, pokazują statystyki – ponad połowa naszych lasów, to lasy sosnowe – stanowią 63% powierzchni leśnej zarządzanej przez Lasy Państwowe (LP) i 55% lasów prywatnych oraz gminnych. Z kolei w górach przeważają świerki oraz świerki z bukami. Jest to wynik prowadzonej przez LP gospodarki leśnej od wielu lat nastawionej przede wszystkim na pozyskiwanie drewna gospodarczego. W przypadku drewna wielkowymiarowego i średniowymiarowego, to pozyskanie wzrosło w latach 1996-2023 blisko dwukrotnie – z 20 tys. m³ do ponad 38 tys. m³, przy jednoczesnym drastycznym spadku zalesień – z ok. 12 tys. ha do 0,4 tys. ha. W okresie objętym kontrolą bez obowiązujących planów urządzenia lasu (PUL), czyli podstawowych dokumentów mających gwarantować prowadzenie zrównoważonej gospodarki leśnej uwzględniającej m.in. korzystne oddziaływanie lasów na klimat, Lasy Państwowe pozyskały w sumie 19,9 mln m³ drewna wartego blisko 4,6 mld zł, w tym również z obszarów Natura 2000.

W okresie objętym badaniem wszystkie analizowane PUL dla 233 nadleśnictw w kraju (ponad połowa) były zatwierdzane przez ministra nadzorującego sprawy dotyczące środowiska już po tym, jak poprzednie dokumenty straciły ważność – średnio po 9 miesiącach, a w skrajnym przypadku niemal po dwóch latach. W dodatku w tych, które obowiązywały nie ujmowano wprost zagadnień oraz zadań związanych z adaptacją gospodarki leśnej do zmian klimatycznych.

Drewno wielkowymiarowe – okrągłe o średnicy górnej mierzonej bez kory od 14 cm wzwyż.

Drewno średniowymiarowe – okrągłe o średnicy mierzonej bez kory: górnej od 5 cm wzwyż i dolnej do 24 cm.

Grubizna – drewno okrągłe o średnicy w cieńszym końcu powyżej 5 cm, z korą powyżej 7 cm.

Co prawda w obowiązujących w tym czasie dokumentach strategicznych przewidziano dla Lasów Państwowych zadania w zakresie przebudowy i dostosowania drzewostanów do zmian klimatycznych, m.in. zwiększenie lesistości, jednak działania te albo nie były realizowane, albo wykonywano je w niewielkim zakresie. W efekcie m.in.:

udział gatunków panujących (sosna i modrzew) uległ zmniejszeniu jedynie z 68,8% ogółu powierzchni lasów w 2019 r. do 68,4% w 2023 r.;
roczny procentowy przyrost bieżący zasobów drzewnych, czyli ilość drewna, które drzewa wytworzyły w ciągu roku spadł z 4,35% w 2003 r. do 3,05% w 2023 r., co było spowodowane m.in. zwiększającym się pozyskaniem tzw. grubizny;
obszary nowo zalesianych gruntów w kraju były znikome – w 1996 r. zalesiono 12,1 tys. ha, podczas gdy w 2023 r. jedynie 400 ha;
powierzchnia lasów ochronnych (mogących również łagodzić skutki zmian klimatycznych) zmniejszyła się w latach 2019-2023 o 25,6 tys. ha;
w 2022 r. lasy w Polsce miały jeden z najniższych w Europie wskaźników drzewostanów zdrowych (14,5%) i jeden z najwyższych (70%) wskaźników drzewostanów o podwyższonej defoliacji (pozbawianie roślin liści na skutek oddziaływania czynników zewnętrznych lub substancji chemicznych).

Do opracowania kompleksowego programu adaptacji leśnictwa do zmian klimatycznych zobowiązał Generalną Dyrekcję Lasów Państwowych (GDLP) już w 2013 r. ówczesny rząd. Pierwszy taki dokument, przygotowany bez strategicznej oceny wpływu zaplanowanych działań na środowisko, został przyjęty przez DGLP dopiero po dziewięciu latach – w 2022 r. Do tego czasu podejmowane przez Lasy Państwowe przedsięwzięcia miały charakter doraźny i dotyczyły tylko niektórych elementów gospodarki leśnej. Kolejny dokument obejmujący kompleksowy plan działań do 2030 r. zawierał już ocenę ich skutków i został przyjęty w grudniu 2023 r. Zapisano w nim, iż celem realizacji umieszczonych w programie zadań jest zapobieżenie lub minimalizacja negatywnych skutków gwałtownych zmian klimatycznych, w tym przede wszystkim niedopuszczenie do wielkopowierzchniowego zamierania lasów. Nie uwzględniono w nim jednak 90% uwag naukowców i środowisk ekologicznych, w tym członków Komitetu Problemowego do spraw Kryzysu Klimatycznego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska zwracał wówczas uwagę na to, iż w przedstawionych dokumentach nie ma informacji na temat przybliżonej skali zaplanowanych przedsięwzięć, także w obszarach chronionych, co uniemożliwia prognozowanie wpływu tych działań na środowisko. W przygotowanym programie nie określono także mierników, terminów realizacji i źródeł finansowania poszczególnych zadań, co uniemożliwiało ocenę ich efektywności i skuteczności.

NIK skontrolowała:

Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych w Warszawie,
cztery regionalne dyrekcje Lasów Państwowych (w Łodzi, w Krakowie, w Olsztynie, w Szczecinie),
14 nadleśnictw (Brzesko, Gromnik, Brzeziny, Grotniki, Spała, Korpele, Kudypy, Strzałowo, Opole, Tułowice, Zawadzkie, Brzózka, Przytok, Szprotawa).

Okres objęty kontrolą: lata 2019–2024 (do dnia zakończenia kontroli, czyli do 14 października 2024 r.).

Lasy a zmiany klimatyczne

Zmiany klimatu związane głównie ze wzrostem temperatury i niewystarczającą ilością wody stanowią jedno z największych zagrożeń środowiskowych, społecznych i ekonomicznych. Według danych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej globalne ocieplenie rośnie w tej chwili w tempie 0,2°C na dziesięć lat, a wzrost o 2°C w stosunku do temperatury w okresie przed rewolucją przemysłową w XIX w. wiąże się z poważnymi negatywnymi skutkami dla środowiska naturalnego oraz zdrowia i dobrostanu ludzi.

Zdaniem naukowców kluczową rolę w przeciwdziałaniu zmianom klimatu i łagodzeniu ich skutków mogą odegrać lasy. W Polsce zajmują one niemal 30% obszaru kraju, a ich powierzchnia wynosi ponad 9,2 mln ha (zdecydowana większość ponad 7,3 mln ha to lasy Skarbu Państwa zarządzane przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe). Jednak wbrew obiegowym opiniom pod względem powierzchni zalesionej, jesteśmy w Unii Europejskiej dopiero na osiemnastym miejscu, średnia to 38,6%. Największą powierzchnią lasów mogą się pochwalić: Finlandia, gdzie zajmują one 66,2% obszaru, Szwecja – 62,5% oraz Słowenia – 58,2%. Najmniej zalesionymi krajami w UE są z kolei: Irlandia, której powierzchnia zalesiona to ok. 11,6%, Holandia – 9,7% i Malta – 1,4%.

Co prawda samo zwiększenie powierzchni lasów nie zastąpi odchodzenia od paliw kopalnych, ale może być jednym z narzędzi kompensowania emisji dwutlenku węgla. Tymczasem z Krajowego raportu klimatyczno-rozwojowego Polska, 2024 r. opartego na danych Banku Światowego wynika, iż lasy zarządzane przez LP tracą zdolność jako tzw. pochłaniacze dwutlenku węgla. Trend spadku ilości CO2 wiązanego przez lasy będące w zarządzie LP przy niewielkim, stałym wzroście pochłanianego dwutlenku węgla przez pozostałe lasy świadczy o tym, iż model leśnictwa przyjęty przez Lasy Państwowe, nie był optymalny.

Lasy odgrywają też kluczową rolę w stabilizacji obiegu wody, zmniejszając dotkliwość zarówno susz, jak i powodzi. W okresie objętym kontrolą NIK powierzchnia lasów ochronnych związanych m.in. ze stabilizującym oddziaływaniem na środowisko (obieg wody, opady, temperaturę, zapobieganie erozji gleb) została zmniejszona o ok. 26 tys. ha.

Jednak lasy mogą być nie tylko remedium na zmiany klimatyczne, ale także ich przyczyną jako źródło gazów cieplarnianych (głównie CO2), przede wszystkim z powodu wylesień, nadmiernego użytkowania, opóźnienia procesów odnowieniowych, katastrof naturalnych i paranaturalnych (np. pożary).

Przede wszystkim jednak lasy mogą być ofiarą zmian klimatycznych, w efekcie czego dochodzi m.in. do:

zamierania gatunków nieodpornych na zmiany siedliskowe – zamieranie lasów,
pogorszenia stanu zdrowotnego lasów,
przesuwania się występowania gatunków roślin, owadów i zwierząt,
wzrost aktywności szkodników i patogennych grzybów,
wydłużenia wegetacji i tempa wzrostu drzew,
zniszczeń związanych ze zjawiskami ekstremalnymi – pożary, huragany.

By zminimalizować wpływ zmian klimatycznych na lasy, konieczne jest jak najwcześniejsze podjęcie skutecznych działań zapobiegawczych. W Polsce są one spóźnione niemal o dekadę w stosunku do obowiązków wynikających ze Strategicznego planu adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z perspektywą do roku 2030.

Czego nie zrobiły Lasy Państwowe?

W latach 2020-2022 (do końca czerwca) powierzchnia leśna zarządzana przez Lasy Państwowe została zwiększona zaledwie o ponad 22 tys. ha – z 7 316 724,03 ha do 7 338 934,12 ha. Nie zrealizowano także działań adaptacyjnych w zakresie zwiększenia lesistości. W 2023 r. zalesiono zaledwie 0,4 tys. ha gruntów należących do Skarbu Państwa, podczas gdy w 1996 r. ponad 12,1 tys. ha.

Ważnym narzędziem w zakresie zapewnienia stabilności drzewostanów powinno być wykorzystywanie w maksymalnym stopniu naturalnych procesów, w tym również promowanie odnowień naturalnych (powstałych na gruntach leśnych z samosiewu i odrośli). W 2022 r. Lasy Państwowe przeprowadziły odnowienia na powierzchni 62,3 tys. ha, z tego odnowienia naturalne stanowiły około 11,9 tys. ha, czyli niecałe 20%.

Kontrola przeprowadzona przez NIK pokazała jednak przede wszystkim, iż w okresie objętym badaniem podejmowane przez Lasy Państwowe działania dotyczące przebudowy i dostosowania drzewostanów do zmian klimatycznych nie przyniosły znaczących efektów. Udział gatunków panujących, szczególnie narażonych na zamieranie, uległ zmniejszeniu tylko nieznacznie. W przypadku sosny i modrzewia z 68,8% ogółu powierzchni w 2019 r. do 68,4% w 2023 r., a świerka z 4,8% do 4,3%.

W przyjętym w 2023 r. Kompleksowym programie przeciwdziałania procesom zamierania lasów jest mowa o zachowaniu i zwiększaniu wewnątrzgatunkowej zmienności genetycznej. Natomiast w Zasadach hodowli lasu z 2021 r., czyli podstawowym dokumencie dotyczącym LP, określono, iż dla zwiększenia stabilności drzewostanów wystarczy jedynie zachowanie wewnątrzgatunkowej zmienności genetycznej. W okresie objętym kontrolą Lasy Państwowe ograniczały jednak choćby to zachowanie zmienności, kierując się przede wszystkim zwiększeniem przyrostu hodowlanego.

Lasy Państwowe nie aktualizowały, ponieważ nie miały takiego prawnego obowiązku, również danych uzyskanych podczas inwentaryzacji gatunków obcych (IGO) i inwazyjnych przeprowadzonej w 2019 r. Wówczas w oparciu o informacje pochodzące z 381 nadleśnictw (77% ogółu) stwierdzono ponad 14,3 tys. wystąpień inwazyjnych gatunków roślin, przy czym w 172 nadleśnictwach (35%) dotyczyło to więcej niż dziesięciu gatunków. Najczęściej spotykanym – wystąpił ponad 12,3 tys. razy – był niecierpek drobnokwiatowy, który gwałtownie się rozprzestrzenia, wypierając rodzime gatunki. W przypadku zwierząt stwierdzono 395 wystąpień gatunków inwazyjnych, najczęściej – w 371 wypadkach – był to jenot.

Pojawienie się lub rozprzestrzenianie w lasach inwazyjnych gatunków obcych zagraża bioróżnorodności i powiązanym usługom ekosystemowym lub oddziałuje na nie w niepożądany sposób. W okresie objętym kontrolą obszar zajmowany przez gatunki obce i inwazyjne był znaczny i powiększał się w stosunku do zinwentaryzowanego w 2019 r. Pojawiały się nowe zagrożenia w tym zakresie, jednak brakowało m.in. mechanizmów, a także źródeł finansowania zadań w tym zakresie. Przykładem może być Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Olsztynie. Jak wynika z wykonania planów finansowo-gospodarczych za lata 2019–2024, działania związane ze zwalczaniem roślinnych IGO ograniczono do jednego nadleśnictwa i tylko jednego gatunku. Takich działań, w sposób zaplanowany, nie podejmowano w przypadku pozostałych 27 nadleśnictw, na których terenie istniały lasy stanowiące rezerwaty przyrody i gdzie, w wyniku przeprowadzonej w 2019 r. inwentaryzacji, stwierdzono istnienie roślinnych IGO.

Pozyskiwanie drewna

Roczny procentowy przyrost bieżący zasobów drzewnych, czyli ilość drewna, które drzewa „wytworzyły” w ciągu roku spadł w 2023 r. według GUS do 3,05%, podczas gdy jeszcze w 2003 r. wynosił 4,35%. Jedną z przyczyn tej sytuacji było zwiększające się pozyskiwanie, które wzrosło w tym okresie z ok. 51% rocznego przyrostu do 75,6%.

Dane związane z pozyskaniem drewna, czyli tzw. grubizny (drewna okrągłego o średnicy w cieńszym końcu powyżej 5 cm, a z korą powyżej 7 cm) Lasy Państwowe podawały m.in. w corocznych sprawozdaniach finansowo- gospodarczych, a Biuro Urządzenia Lasu i Geodezji Leśnej w opracowywanej (na zlecenie LP) pięcioletniej Wielkoobszarowej Inwentaryzacji Stanu Lasów (WISL). Dane te znacznie się od siebie różniły ze względu na różną metodologię zastosowaną przy ich obliczeniach, co uniemożliwia ustalenie, czy prezentowane przez LP informacje na temat pozyskiwania drewna są prawidłowe. Przykładowo w 2023 r. pozyskanie grubizny według LP wyniosło 38,2 mln m³ netto (bez kory), natomiast według WISL pozyskanie grubizny brutto (z korą) w latach 2019–2023 wyniosło średnio ponad 52,2 mln m³ rocznie.

W okresie objętym kontrolą coraz więcej drewna wykorzystywano do celów energetycznych. W latach 2008–2022 udział drewna w bilansie energii pierwotnej (ilości energii zawartej w surowcach energetycznych, takich jak paliwa kopalne, energia atomowa lub energia odnawialna – słoneczna, wiatrowa czy geotermalna) zwiększył się ponad dwukrotnie – z ok. 16 mln m³ do niemal 32,7 mln m³. Z danych GUS wynika, iż w 2022 r. pozyskano ogółem ponad 6,6 mln m³ drewna opałowego i to niemal w całości z terenów należących do Lasów Państwowych – ok. 6,1 mln m³.

Presję na wzrost pozyskania drewna powodowało wykorzystanie na cele energetyczne tzw. biomasy, czyli produktu składającego się w całości lub w części z substancji roślinnych pochodzących z rolnictwa lub leśnictwa, które mogą być użyte jako paliwo w celu odzyskania zawartej w nich energii. W Polsce biomasa drzewna uznawana jest za odnawialne i zeroemisyjne źródło energii. Kupujący ją producenci energii korzystali więc z publicznego wsparcia finansowego na mocy mechanizmów dotyczących odnawialnych źródeł energii, co powodowało wzrost zapotrzebowania na biomasę. Tymczasem według Krajowego Ośrodka Bilansowania i Zarządzania Emisjami spalanie drewna emituje większą ilość dwutlenku węgla na jednostkę energii niż spalanie paliw kopalnych, co spowodowane jest znacząco niższą kalorycznością biomasy. Emisje CO2 powstające ze spalania biomasy są pochłaniane przez odrastające drzewa, jednak zniwelowanie powstałej emisji netto zajmuje od kilkudziesięciu do ponad stu lat – w zależności od rodzaju lasów, z których została pozyskana biomasa, sposobu prowadzenia gospodarki leśnej, stopnia przetworzenia biomasy i odległości, na jaką jest ona transportowana.

Tym samym taki sposób wykorzystania produktu gospodarki leśnej, jakim jest drewno, w istocie przyczynia się do zwiększenia efektu cieplarnianego. Lasy Państwowe dysponowały informacjami o sprzedaży drewna w zależności od gatunku, jakości, wymiarów i przeznaczenia, ale nie miały wiedzy o ich finalnym zastosowaniu ani przez krajowe koncerny energetyczne czy ciepłownie, ani przez osoby prywatne. Organizacje społeczne od dawna zwracały uwagę na ryzyko związane z nieskutecznym zabezpieczeniem pełnowartościowego drewna przed przeznaczaniem go do produkcji energii elektrycznej.

Zagrożenia pożarowe i powodziowe

W latach 2019–2024 (do połowy roku) na terenie lasów zarządzanych przez LP doszło do niemal 11,3 tys. pożarów, które objęły w sumie niemal 2,8 tys. ha, co spowodowało straty w wysokości ponad 30 mln zł. Tymczasem w planach urządzenia lasu (obowiązujących w cyklach dziesięcioletnich) dla 82 nadleśnictw w całym kraju została obniżona kategoria zagrożenia pożarowego. Dla 36 nadleśnictw z I do II kategorii, a dla 46 z II do III. W związku z tym zmniejszały się formalne wymagania w zakresie zabezpieczenia przeciwpożarowego lasów. Działanie takie było wprawdzie zgodne z przepisami, jednak w okresie zwiększania się ryzyk pogodowych (długotrwałe susze, brak wilgoci) należy kategoryzować zagrożenie pożarowe biorąc pod uwagę możliwe przyszłe niekorzystne zmiany.

Na skutek powodzi we wrześniu 2024 r. (szczególnie w południowym dorzeczu Odry) Lasy Państwowe rozpoczęły na przełomie września i października 2024 r. szacowanie szkód w infrastrukturze i lasach. Z danych posiadanych przez DGLP (na 07.10.2024 r.) wynika m.in., iż pod wodą znalazło się ponad 22,4 tys. ha lasów. Na terenach, przez które przeszła fala powodziowa, w tym głównie tam, gdzie woda pozostała, wzrosło ryzyko obumierania drzew lub całych drzewostanów. Zniszczeniu lub uszkodzeniu uległo również młode pokolenie lasu.

W okresie objętym kontrolą w LP nie szacowano (poza pożarami) finansowych strat związanych z sytuacjami kryzysowymi. Zdaniem NIK wiedza na ten temat mogłaby się przyczynić do zwiększenia bazy danych niezbędnych przy podejmowaniu decyzji w zakresie adaptacji gospodarki leśnej do zmian klimatycznych.

Wnioski

W związku z wynikami kontroli NIK wnioskuje:

do Ministra Klimatu i Środowiska

o zainicjowanie prac legislacyjnych zmierzających do zmian w ustawie o lasach, obligujących LP wprost do działań związanych z adaptacją gospodarki leśnej do zmian klimatycznych oraz gwarantujących prowadzenie przez Lasy Państwowe gospodarki leśnej w oparciu o zatwierdzone plany urządzenia lasu;
o wdrożenie rozwiązań obejmujących: poprawę recyklingu drewna, monitorowanie zużycia biomasy drzewnej oraz wyeliminowanie zużycia pełnowartościowego surowca na cele energetyczne.

do Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych

o rozważenie wyodrębniania w strukturach Lasów Państwowych jednostki wyspecjalizowanej w realizacji i koordynacji działań związanych z adaptacją gospodarki leśnej do zmian klimatycznych;
o zapewnienie zgodności uregulowań zawartych w Zasadach hodowli lasu z uregulowaniami zawartymi w aktualnie obowiązującym Kompleksowym programie przeciwdziałania procesom zamierania lasów w Polsce oraz podjęcia działań mitygacyjnych w perspektywie do 2030 roku w zakresie zachowania i zwiększania wewnątrzgatunkowej zmienności genetycznej lasów;
o rozważenie wprowadzenia obowiązku uwzględniania w planach urządzenia lasu (w wyodrębnionej części), działań zapewniających: a) zwiększenie stabilności ekosystemów leśnych poprzez zróżnicowanie gatunkowe drzewostanów, w szczególności gatunków odpornych na zmiany klimatyczne; b) wspieranie ochrony bioróżnorodności zwiększającej zdolność do adaptacji drzewostanów do zmian klimatycznych; c) zarządzanie wodami, m.in. poprzez retencjonowanie wody oraz d) monitorowanie skutków zmian klimatycznych i rezultatów podejmowanych działań;
opracowanie i wdrożenie strategii zwalczania inwazyjnych gatunków obcych roślin i zwierząt na terenie LP.

-->

Idź do oryginalnego materiału