Czy działania UE na rzecz zwalczania zanieczyszczenia morza przez statki są efektywne?

W marcu 2025 r. Europejski Trybunał Obrachunkowy (ETO) opublikował sprawozdanie specjalne zatytułowane Działania UE na rzecz zwalczania zanieczyszczania morza przez statki – Wciąż na niespokojnych wodach. Raport odnosi się do zobowiązań Unii Europejskiej w kwestii osiągnięcia – w perspektywie 2030 r. – zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń wód. W swojej ocenie ETO skupił się na zanieczyszczeniach pochodzących ze statków, które stanowią jedno z największych ich źródeł w morzach.

We wnioskach Europejski Trybunał Obrachunkowy wskazuje między innymi, iż przepisy unijne zostały odpowiednio dopracowane, niemniej jednak wystąpiły uchybienia przy ich wdrażaniu oraz braki w danych niezbędnych do oceny osiągnięcia zamierzonych celów.

Ogólny kontekst

Ponieważ zdrowy ekosystem morski ma duże znaczenie dla utrzymania różnorodności biologicznej, ochrony zasobów rybnych czy pochłaniania dwutlenku węgla, w 2008 r. UE przyjęła dyrektywę ramową w sprawie strategii morskiej na rzecz osiągnięcia lub utrzymania dobrego stanu środowiska wód morskich w UE do 2020 r.

W 8. unijnym programie działań w zakresie środowiska, który wszedł w życie w 2022 r., ustanowiono cel dotyczący dążenia do osiągnięcia zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń wód w perspektywie 2030 r. Następnie, w czerwcu 2023 r., Komisja Europejska przedstawiła pakiet dotyczący bezpieczeństwa morskiego, który obejmował wnioski ustawodawcze dotyczące zmiany dyrektywy w sprawie zanieczyszczeń pochodzących ze statków i dyrektywy w sprawie kontroli przeprowadzanej przez państwo portu. Akty te zostały przyjęte w listopadzie 2024 r. Za wdrażanie przepisów UE, a także konwencji tych, których są stronami, odpowiadają poszczególne państwa członkowskie.

Jakość wód morskich

Jakość wód morskich na poziomie UE monitorowana jest w oparciu o 11 wskaźników, które zostały zdefiniowane w dyrektywie ramowej w sprawie strategii morskiej.

Europejska Agencja Środowiska, w sprawozdaniu opublikowanym w 2019 r., wskazała, iż 80 proc. wód morskich UE stanowią obszary problematyczne pod względem zanieczyszczeń, a około 75 proc. z nich zanieczyszczonych jest odpadami.

Zanieczyszczenia morza ze statków

Zanieczyszczenia wód morskich generowane przez statki to między innymi:

• porzucone, zagubione lub w inny sposób stracone narzędzia połowowe;
• wraki różnego rodzaju statków: okrętów wojennych, statków towarowych, łodzi rybackich, zbiornikowców do przewozu ropy naftowej lub chemikaliów – przykładowo naukowcy z fundacji MARE szacują, iż co najmniej 100 z 8-10 tys. wraków zatopionych na dnie Morza Bałtyckiego stanowi zagrożenie z uwagi na paliwo lub substancje niebezpieczne znajdujące się w odległości mniejszej niż 10 mil morskich od linii brzegowej;
• zatopiona amunicja – przykładowo Komisja HELCOM szacuje, iż od 1946 r. w Morzu Bałtyckim zatopiono 40 tys. ton broni chemicznej;
• odpady z tworzyw sztucznych;
• różnego rodzaju substancje zanieczyszczające, takie jak: ropa, związki organiczne, substancje niebezpieczne i metale ciężkie trafiające do morza w wyniku:
  • przypadkowych wycieków lub zrzutów operacyjnych;
  • odprowadzania ścieków i wody szarej;
  • wycieku toksycznych składników farb przeciwporostowych;
  • uwalniania szkodliwych substancji przy demontażu statków bądź utracie kontenerów lub z wraków statków i zatopionej amunicji;
  • zrzutu zanieczyszczonej wody i ścieków ze skruberów.

Ocena ETO

Kontrola ETO objęła okres od stycznia 2014 r. do września 2024 r. Trybunał ocenił działania UE służące zwalczaniu zanieczyszczeń wód morskich pochodzących ze statków. Sprawdził, czy działania były odpowiednio zaplanowane, wdrożone, egzekwowane i monitorowane.

W wyniku analiz Trybunał doszedł do następujących wniosków:

• przepisy unijne zostały dopracowane, ale przy ich wdrażaniu wystąpiły uchybienia;
• brak danych uniemożliwiał ocenę, czy zamierzone cele zostały osiągnięte;
• Europejska Agencja Bezpieczeństwa Morskiego opracowała przydatne narzędzia, niemniej jednak państwa członkowskie nie korzystały z nich w pełnym zakresie;
• wiele państw UE nie osiągnęło wyznaczonych, obowiązkowych wartości progowych dotyczących liczby statków objętych inspekcjami;
• metody i wartości progowe nie były kompletne ani porównywalne, co utrudniło monitorowanie i sprawozdawczość;
• zarówno Komisja Europejska, jak i państwa członkowskie nie posiadały informacji, jakie efekty osiągnięto w wyniku wdrożenia projektów finansowanych ze środków UE;
• brakowało informacji na temat zanieczyszczenia wód morskich i ilości znajdujących się w morzach odpadów pochodzących ze statków;
• w strategii morskiej UE występują pewne ograniczenia w zakresie monitorowania zanieczyszczeń pochodzących ze statków, szczególnie pod względem możliwości powiązania danych z poziomem zanieczyszczenia wód;
• w nieodpowiedni sposób monitorowano zanieczyszczenia pochodzące ze statków.

Zalecenia ETO

Europejski Trybunał Obrachunkowy zaleca:

• podjęcie dodatkowych działań, aby wyeliminować trudności w osiągnięciu lepszych rezultatów przez projekty finansowane ze środków UE – termin realizacji do 2026 r.;
• usprawnienie funkcjonowania i zwiększenie skuteczności narzędzi EMSA służących do ostrzegania o zanieczyszczeniach – termin realizacji do 2027 r.;
• poprawę sprawozdawczości na temat stanu środowiska w wodach morskich i usprawnienie monitorowania tego stanu – termin realizacji do 2027 r.;
• wzmocnienie monitorowania obowiązkowych kontroli przeprowadzanych przez państwa członkowskie zgodnie z dyrektywami UE – termin realizacji do 2028 r.

Więcej szczegółów można znaleźć w sprawozdaniu zamieszczonym na stronie Europejskiego Trybunału Obrachunkowego.